باتي دا يئنيجيلليگين تاريخسل گليشيمي-اومود ياشام

سه شنبه 11 بهمن 1390

باتي اؤلكه لري نين گليشيم سوره جينده دوغو اؤلكه لريندن داها آرتيق گليشميش بير ياشاما يييه لنمه لري دانيلماز بير گرچكليك دير. اسكي زامانلاردا دوغو دونياسي باتي دان ايره لي بير ياشام آلانيندا اولسايدي بئله سون يوز ايللرين ده ييشيم سورجلري سونوجوندا باتي دونياسي اينانيلماز بير گليشمه يي دئنه دي. بو گليشمه نده نين آراديغيميز زامان، يئنيجيلليك قاورامينا راستلاشيريق. بير چوخ دوشونوره گؤره اينسانجيل ياشامين بوتون آلانلاردا گليشمه سي يئنيجيلليگين يانسيماسي دير. يئنيجيلليك، آنايوردو اولان باتي دا اينسان ياشاميني آلت – اوست ائده رك داهادا قولايلاشديردي. يئنيجيلليك سونوجوندا يارانان ياشام، آرتيق اوسسال دوشونمه يه اوستونلوك وئريب توپلومو اويقارليغا دوغرو اوغراتدي. يانيقلي گله نك لر بير قيراغا قويولوب اينسان اوغلو يئني يؤنتم لر دئنه دي. گله جك ده بوتون دونياني ائتگي له ين بو يئنيجيلليك اروپانين بير نئچه اؤلكه سيندن باش قالديرسايدي سا آرتيق توم دونيايا يايقينلاشدي. يئنيجيلليگه بير باشلانقيج تاريخي بليرتديگيميزده 18- ينجي يوز ايلدن بري اوز وئرن ده ييشيم لري سؤيله يه بيله ريك.

پئتر واگنر مدرنليگين سوسيولوژي سي كيتابيندا بو باشلانقيج تاريخي ني بئله اونايلايير:

"دئموكراتيك و صنعتي دئوريم لر چاغيندا، يعني 18-ينجي يوز ايل دؤنه مينده؛ هر باخيمدان اولماسادا بعضي باخيملاردان مدرنليگين بير باشلانقيجي اولاراق قبول ائديله بيلر."(1)

يئنيجيلليگين تمل آنلاييشي ايكي سؤزجويون آيريميندا گيزلي دير؛ "مدرن" و "گله نك". بير چوخ يازارا گؤره گله نك هاردا بيتديسه يئنيجيلليك اورادا باشلانير. آنجاق چوخ زامانلار چوخلو اؤلكه لر بو بيتيش باشلانيشي بير يئرده تابلاماق زورونداديلار. نده نسه بير چوخ اؤلكه ده گله نك بيتمه دن يئنيجيل ائوره باشلانير. آنتوني گيدنز سوموت توپلومسال اورتاملاردا گله نك ايله مدرنليگين بير چوخ بيرلشمه سي بولونا بيله جه يي(2) دوشونجه سينده دير. تئوريده بو ايكي آيريمي اونايلاماق بئله زور اولسا يئنيجيلليك قوراملاري بو آيريمي قاوراملاشديراراق يئنيجيلليگه تاريخ ياراتماق چاباسيندا اوچ اورونو يئنيجيلليگين كؤكو اولاراق ده يرلنديريرلر. آيدينلانما، فرانسه دئوريمي و صنايع دئوريمي.

 

آيدينلانما:

آيدينلانما سونوجوندا اينسان اوغلو دوشونجه آراجيلليغي ايله مئتافيزيكه اينانجدان قوپاراق اوسسال ده يرلره اوستونلوك وئردي. يئنيجيلليگين دوشونسل بويوتونو اولوشدوران آيدينلانما؛ يئنيجيلليگين قايناغي كيمي بليرتيله بيلر. آنجاق آيدينلانما بيليمه اينانج دئمكدير. آيدينلانما ائتگي سينده آرتيق اينسان لار ميف و خرافه لر يئرينه بيليم ايله چئوره ني يوروملاماغا حاضيرلانديلار. آيدينلانمانين اؤزه ل اؤزه لليگي عاغلين اؤن پلانا چيخارديريلماسي ايله ياناشي ايره لي له مه يي آماج توتماق ايدي. آيدينلانمانين يايقينلاشديغي ايله آرتيق دوشونورلر توپلومدا اوز وئرن اولايلاري عاغلين گوجو ايله يوروملاياراق تئكنولوژيك بويوتدا ايره لي له مك ايسته ييرديلر.

آيدينلانما فلسفه سيني "بيليم" و "عاغيل" سؤزجوكلري ايله اؤزه تلشديرمك اولار. يعني اينسان آيدينلانما ائوره سينده عاغلا اوستونلوك وئره رك بيليمه اينانج آراجيلليغي ايله ايره لي له مك ايسته ييردي. آيدينلانما يئنيجيلليگين دوشونسل قايناغي اولاراق دوشونسل بويوتدا اوز وئرن ده ييشيم لر يئنيجيل توپلوملارين تمل ياپي سي نين ان اؤنملي پارچاسيني اولوشدوروردو. بو اوزدن دئمك اولاركي آيدينلانما يئنيجيلليگين دوشونسل بويوتونو اولوشدورور.

 

فرانسه دئوريمي:

اوست سطيرلرده يازديغيميز كيمي آيدينلانما دؤنمي يئنيجيلليگين دوشونسل بويوتونو اولوشدورسادا فرانسه دئوريمي سيياسال بويوتونو اولوشدورماقدادير. 1789-ينجي ايلده اوز وئرن فرانسه دئوريمي تاريخين بوتون ائوره لرينه اؤز دامغاسين ووراراق اينسان اوغلونون ياشاميندا بير دؤنوش نقطه سينه بدل اولدو. فرانسه دئوريمي فئوداليزم دوزه نه باش قالديراراق شاهليق رژيمينه قارشي دوروب اولوس هئموژئنليگيني اورتايا قويدو. فرانسه دئوريمي سونوجوندا اؤنجه فرانسه سونرا اروپا سورنا ايسه بوتون دونيادا اولوسچولوق قاورامي اورتايا قويولاراق بير چوخ سيياسال، ائكونوميكال و كولتورل ده ييشم لر اوز وئردي. ائشيتليك، اؤزگورلوك، جمهوريت و دئموكراسي كيمي قاوراملار گئنل سؤبلمه چئوريلديلر. فرانسه دئوريمي ائتگي سينده اولوس-دؤولت كيمي آنلاييش اورتايا قويولاراق ايمپراطورلوق چاغي سون بولدو. بير چوخ اولوس اؤز اولوسال حاقلاري اوزره ساواشيب باغيمسيزليقلارينا قوووشدولار. بونونلا ياناشي بو دئوريم سونوجوندا لائيك ليك، جمهوريت و دئموكراسي يه اينانج سؤيلمي بوتون دونيايا يايقينلاشدي. يئنيجيلليگين سيياسال بويوتونو اولوشدوران بو اورون سونوجوندا توپلوملاري يؤنتمك تانري نين كؤلگه سي ساييلان شاهلارين اليندن چيخاراق اولوس قاورام ايله تانيملانان اينسان توپلولوق لاري الينه كئچه رك آيري اؤلكه لره بير اؤرنك حالينا گلدي.

 

صنايع دئوريمي:

صنايع دئوريمي يئنيجيلليگين ائكونوميكال بويوتونو اولوشدورماقدادير. صنايع دئوريمي سونوجوندا گله نك اوره تيم تئخنيكال باخيمدان يئرين مدرن اوره تيمه وئردي. آنجاق صنايع دئوريمي نين كؤكلرين آراديغيمز زامان 15 و 16-ينجي يوز ايللرده اوز وئرن جغرافي كشفيياتلارا راستلاشيريق. بو كشفييات سونوجوندا تيجارت ايله مشغول اولان بيرئي لر تجار صينفي ني اولوشدوردولار. گليشن بو تجار صينفي ائكونوميكال ايليشگي لري ائتگي له ميش و صنايع دئوريمينه سبب اولوموشلاردير. بونونلا ياناشي بيليم آلانيندا اوز وئرن گليشمه لر قوشقوسوز صنايع دئوريمي نين اوز وئرمه سينده بؤيوك رولو اولموشدور.

صنايع دئوريمي نين ان آچيق گؤسترگه سي تاريما دايالي اوره تيمدن صنايع آغيرليقلي اوره تيمه كئچمه سينده دير. قديرجان آتانا گؤره:

"صنايع دئوريمي سونوجوندا باشدا اينگليس اولماق اوزره ايلك صنايع لشن اؤلكه لرده، زامانلا تاريمسال اوره تيمي نين پايي آزالميش و صنايع آغيرليقلي اوره تيمه كئچيلميشدير. بازارلار گئنيشله ميش، كوتله سل اوره تيملر باشلاميش و بونا بنزر گليشمه لر، مدرن توپلومون ائكونوميك آلانيندا گؤرولن ده ييشيم لري اولموشدور."(3)

يئنيجيلليگين دوشونسل، سيياسال و ائكونوميكال ائتگي لري اوزره اينسانجيل توپلوم كولتورل و توپلومسال آلاندا بير چوخ ده ييشيم لرين تانيغي اولدو. كندلردن شهرلره كؤچ ائتمك، ايش بؤلومونون يايقينلاشماسي، كيشي لر و قادين لار آراسي ايليشگي لرين ده ييشمه سي، ايله تيشيم آراجلاري نين يايقينلاشماسي و ... توپلومون يئنيجيلليگه تپگي سيندن بير نئچه اؤرنك اولا بيلر.

 

 

اوچونجو دونيا اؤلكه لري و يئنيجيلليك

يئنيجيلليگين يئني تانيملامالاريندان ساييلان آنتوني اسميتين تانيملاماسي اؤزه لليكله اوچونجو دونيا اؤلكه لرينده كئچرلي دير. باتي و آمريكا اؤلكه لري ده ييشيم سوره جلري ني بير سيرا آلت ياپي لارين ده ييشمه سي سونوجوندا الده ائتسه لر بئله اوچونجو دونيا و گئري قالميش اؤلكه لرده آرتيق سرعتله ايره لي له ين دونيادا بو آلت ياپي لارين ده ييشمه سينه فرصت يوخدور. بو اوزدن بو اؤلكه لرين ليدئرلر ايله سئچگين لري نين بو حاقدا اوينامي اولدوقجا آرتير. بو گئري قالميش اؤلكه لرده يئنيجيلليگي بو اؤلكه لر و گليشمكده اولان اؤلكه لرين ليدئرلري و يا سئچگين لرينجه ايزله نن بير سيرا سيياست لره وئريلن ايسم كيمي ده يرلنديرمك اولار.

آنتوني اسميته گؤره:

"... بونا گؤره مدرنلشمه، ليدئرلرين بليرلي آچيلاردان داها گليشميش اولاراق گؤردويو چاغداش توپلومسال دوغرولتوسوندا بليرلي بير توپلومو ده ييشديرمك اوچون بيلينجلي اويغولانان بير سئري پلان و پوليتيكالار بوتونودور."(4)

 

سونوج

يئنيجيلليك قاورامي باتي اؤلكه لري نين تاريخسل بير ائوره سين اولوشدوراراق گليشيم سوره جلرينده دانيلماز يئري واردير. باتي دونياسيندا 18-ينجي يوز ايللردن بري اوز وئرن اولايلاري يئنيجيلليك قاورامي آلتدا تانيملارساق بو اولايلار اوچ بويوتو قاپساماقدادير. آيدينلانما، فرانسه دئوريمي و صنايعلشمه. بو اوچ اورونو يئنيجيلليگين دوشونسل، سيياسال و ائكونوميكال بويوتلاري دا يوروملاماق اولار. يئنيجيلليك، گله نك ايله مدرن آراسيندا بير آيريم ياراماق چاباسيندا اولاراق هر بير اؤلكه ده اؤز تاريخسل سئيري ني طي ائتدي. آنجاق بو اؤلكه لر آراسي اورتاق عنصرلر تاپماغا قالخارساق هاميسيندا آيدينلانما، فرانسه دئوريمي ائتگي سينده سوموتلاشان اولوسلاشما اؤزنه سي و صنايع لشمه فاكتورلارينا راستلاشاريق. آيدينلانما سونوجوندا اينسان، بيليم ايله عاغيلا اوستونلوك وئره رك فرانسه دئوريمي سونوجوندا اولوس، هئموژئنليك قازانيب و صنايع لشمه سونوجوندا اينسان ياشامي تكنولوژيك ايره لي له مه يه تانيق اولدو. بو عنصرلر بير يئرده يئنيجيلليگي قوراملاشديرماقدا اوچ تمل اورونو اولوشدورماقداديرلار.

 

قايناقلار:

 

(1) پئتر واگنر، مدرنليگين سوسيولوژيسي؛ اؤزگورلوك و جزالانديرما، چئويرن: محمود كوچوك، سارمال يايين ائوي، ايستانبول 1996 ص16

(2) آنتوني گيدنز، مدرنليگين سونوجلاري، چئويرن: كوشديل؛ آيرينتي يايين لاري، ايستانبول 1994، ص9

(3) قديرجان آتان، بير ده ييشيم سوره جي اولاراق مدرنلشمه، اينسان يايين ائوي، ايستانبول 1995، ص34-35

(4) آنتوني دي اسميت، ميللي كيمليك، ص88



بؤلوم : یازار : اومود ياشام 2 باخیش