پان فارسيزم و سيياسال آلاندا گئري ليك-اومود ياشام

جمعه 4 فروردین 1391

گونئي آذربايجان توپلومونون سيياسال گئري ليك ده ياشاماسي دانيلماز بير گرچك ليك دير. بونون تمل نده ني بو اؤلكه يه هشتاد ايلدن چوخ حؤكم سورن پان فارسيزم ايدئولوژي سينه قاييدير. چاغداش دوشونجه نين ايلكه لرينه ضيد اولان بو ايدئولوژي فاشيست كؤكنلي بير سؤيلم دير. فارس راسيست لري ساريندان گوجه چاتان پان فارسيزم بوگونكو گئري ليگين بؤيوك سببي كيمي اورتادادير. سيياسال گئري ليك يا سيياسال گليشمه دئديگيميزده بيرئيلرين سيياسال آلاندا قاتقي دا بولونمالاري دير. پان فارسيزم، توپلومسال قوروملارين سيياسال آلاندا قاتقي دا بولونمالاري اوچون چئشيتلي انگل لر تؤره ده رك چاغداش دئموكراسي نين يئره للشمه سينه قارشي ان اؤنملي نده ندير. ميليتاريزمه سؤيكه نه رك گليشن بو ايدئولوژي هر شي دن اؤنجه ايراندا ياشايان كيمليك لري تاپدالاياراق فارس اوستونلويو آرديندا اولوب چيركين بير ديكتاتور ماهيت داشيماقدادير. سيياسال گليشمه نين آنلامي توپلومسال قوروملارين سيياسال ياشامدا آرتيق اوينام اويناماسي دير. سيياسال گليشمه قوراملاريندا اورتاق مسئله سيياستين اوسسال لاشماغي دير. بوگوشسل و توپلومسال يوروملاردا اوسسال لاشما ايكي يؤندن ايره لي گئده ر؛ بيرئيسل چاپ و توپلومسال آلاندا. كلاسيك قوراملارا گؤره سيياسال گليشمه اؤز اؤزونه گرچكلشمه يه رك توپلومدا ائتگي لي اولان چئشيتلي پارادايم لارلا ايلگي ده دير. بو ياخلاشيملارا گؤره بير توپلوم سيياسال گليشمه يي منيمسه يه بيلمز مگر ائكونوميكال و اكينيمسل يؤنلرده ايره لي له يه. سيمور مارتين ليپست، جيمزكلمن، فيليپ كاترايت، نيدلر و سيمپسون اؤنده رليگينده ياپيلان آراشديرمالار بو ياخلاشيمين اؤنده گئدن ايسم لري دير. بو دوشونورلر سيياسال گليشمه يي ائكونوميكال گليشمه ايله ايلگي ده بيليرلر. يعني بير اولوس ائكونوميكال بويوتدا گليشمه يه نه دك سيياسال گليشمه يي تجربه ائده بيلمز. بو ياخلاشيم 1960- ينجي ايللرين آراشديرمالارين قاپساياراق سيياسال گليشمه قوراملاريندا گله نكسل باخيش اولاراق ده يرلنديريليب گله جك ده ياپيلان آراشديرمالارين آلت ياپيسيني اولوشدورور. بو ياخلاشيمدان سونرا اورتايا قويولان آراشديرمالار دترمينيستي بير باخيشدا بولوندولار.

يئني آراشديرمالارا گؤره ائكونوميكال گليشمه اؤز اؤزونه سيياسال گليشمه يه ندن اولا بيلمز. اولا بيلركي بير دؤولت ائكونوميكال آلاندا گليشسين آنجاق توتاليتر ماهيتي اولسون. سيياسال آلاندا گليشن بير اؤلكه چوخ احتماللا ائكونوميكال بويوتدا ايره لي له مك اولاناغينا ماليك دير. بو ياخلاشيم سيياسال گليشمه نين تمل نده نين شهرلشمه پروسئسي ايله ائيتيمين گئنللشمه سينده بيلير. بو ياخلاشيما گؤره بير توپلومون ياپيسي شهرلشمه يه دوغرو يؤنه ليركن ائيتيم گئنلله شيب سيياسال گليشمه يه دوغرو آدديم آتماق باشلانير. دانيل لرنر، مك كرون و ريموند تانترين آراشديرمالاري بو خصوصودا اؤنده گلن آراشديرمالاردانديلار. بو ايكي ياخلاشيمين خيرداليق لارينا باخارساق سيياست قونوسونون نه قدر اونوتولدوغونا واراجاييق. سيياست اؤز اؤزونه بير اؤنملي فاكتور اولاراق ده يرلنديرلمه لي دير. يئني باخيشلار ايسه بو مسئله ني اونايلايير. سون زامانلارين آراشديرمالاري سيياست و اونون ايلگي ده اولدوغو فاكتورلاري اؤنده گلن نده نلر كيمي قاوراملاشديراراق سيياسال گليشمه نين تمل نده نين سيياسال آلاندا ده ييشيم لرله يوروملايير. بو ياخلاشيما گؤره سيياستين ايلگي ده اولدوغو تمل آنلاييش گوج مسئله سي دير. گوجون توپلومدا نئجه يانسيماسي اؤنملي قونودور. گوجون ياپيسي هم سيياسال گليشمه يه دوغرو آدديم آتماغي قولايلاشديرير هم اؤنونو كسه بيلير. بو آراشديرمالارا گؤره بير توپلومون گليشمه سي اوچون اؤنجه گوجون ياپيسي دئموكراتيك لشمه لي دير. دئموكرات بير حاكيم گوج، ائكونوميكال، توپلومسال و اكينيمسل گليشمه يه ندن اولا بيلر.

پان فارسيزم ايراندا ياشاييب فارس اولمايان اينسانلاري اؤزوندن اؤزگه لشديرمك ايسته يه رك بوتون وارليق لاري فارس سويو قوللوغوندا ايسته يير. فارس فاشيزم يارانيشي ميليتاريزمه دايانماقدادير. رضاخانلا توغرالي لاشان بو ايدئولوژي اؤنجه دوشونسل چابالاردا بولونسايدي پهلوي حكومتيندن سونرا سويوت ميليتاريزمه سؤيكندي. بو ميليتاريزم اؤنجه عشيرت لري يئرلشديرمك آدي ايله ايالت لري گوجسوزلشديردي. بو سورجده تورك بويلاري ياراقسيزلانديريلاراق اؤنجه اللرينده كي ياراق سونرا بئيين لرينده كي دوشونجه ايله بيلينج آلتلارينداكي كيمليك سئورليك آرادان قالديرماغا چاليشيلدي. پان فارسيزم ميليتاريزمه سؤيكه نه رك بو سوره جي باشلاتدي. هاردا ميليتاريزم سؤز قونوسو اولوب سيياسال قاتيليمجيليق ايلك قوربان گئدن وارليق اولوبدور. پان فارسيزمين ميليتاريزم ايله ايش اوسته گلمه سي ديكتاتورلوق ياراداراق بو اؤلكه نين سيياسال آلاندا ايره لي له مه سينه بؤيوك انگل اولدو. اؤزگورلوك دويغوسو ايسه ياساق بير دويغويا چئوريلدي. ميليتاريستي پان فارسيزم مشروطيت دئوريمي نين بوتون سونوجلاري ني دارماداغين ائتدي. ايره لي له مك اوچون گرچكله شن بير دئوريمي گئري ليگه دوغرو يؤنلتدي. پان فارسيزم مشروطيت دئوريمي سونوجلاريني يوخا چيخارتمادان اؤنجه بو اؤلكه بير ائوريم سوره جينده ايره لي له ييردي. قاجاريه دؤنمينده باتي ده يرلري ايله تانيش اولان ايرانليلار مشروطيت دئوريمي نين آلت ياپيسيني اولوشدوردولار. آذربايجان بيرينجي يئر اولاراق بو ده يرلري منيمسه دي. سيياسال تاريخينده عباس ميرزا دؤنمينده بئله بير ده ييشيم لري دئنه ين گونئي آذربايجان مشروطيت دئوريمي ني اوغورلوغا دوغرو سوروكله دي. آنجاق پان فارسيزم ايسه مطلقه دؤولت مالياخولياسي ايله بو ائوريم سوره جينده بؤيوك بير چات ياراداراق بوتون اوغورلو سونوجلاري يوخا چيخارتدي. اوست سطيرلرده يازديغيميز كيمي قاجاريه دؤنمينده ايران اؤلكه سي باتي ادبياتيندا فئدراليزم اولاراق تانيملانان بير قاوراما ياخين اورتام ايله يؤنه تيليردي. مشروطيت دئوريمي بو اورتامي پوزماق ايسته ميردي. عكسينه ايالتي و ولايتي انجمن لري گوجلنديرمك ايسته ييردي. پان فارسيزم حاكيميته چاتماياراق بو ائوريم سوره جي نين آردي توتولسايدي بو گونكو دوروملا چوخ فرقلي بير اورتامدا ياشاياجايديق. نه يازيق كي فاشيزم هرنه يي برباد ائتدي. بورادا تورك لرين سيياسال آلاندا بيلينج آلتلارينداكي نهادينه اولان بير مسئله يه توخونماق ايسته ييرم. بو قونويو رحمتليك پروفسور زهتابي ايران توركلري نين اسكي تاريخي كيتابيندا يئترينجه آچيقلاييب؛ گونئي آذربايجانلي تورك لر تاريخ بويو سانترال بير گوج ياراتماقدان چكينيبلر. بلكه بوگون اوتوزدوغوموز دؤولتچيليك ائله بوندان آسيلي دير. تاريخ بويو تورك حؤكمرانلاري چوخونجولوغا دايانان بير حؤكمرانليق ايره لي سوره رك چئشيتلي اينانجلارا سايقي دا بولونوبلار. پلورال بير سوييه ده حؤكمرانليغي تانيملاماق بو مسئله ني گونئي آذربايجانلي بيرئيلرين آلت بيلينجلرينده نهادينه ائده رك سيياسال دوشونجه لرينده يئره للشديرير. پان فارسيزم ايش اوسته گله رك تثبيتلشمه يي قولايليقلا اولمادي. ايكينجي دونياليق ساواش اوز وئره رك ايران ائتگي ده بولونوب سانترال گوجون چؤكمه سي ايله تپگي ده بولوندو. يارانان بو اورتامدان ايراندا ياشايان بودونلار يارارلانيب باش قالديرديلار. يئني دن بو اؤلكه سيياسال آلاندا ايره لي له مه يه باشلاميشدي. رضاخان دؤنمينده وارليق لاري تاپدالانان بو بودونلار بيرداها مشروطيت دئوريمي نين تمل ايسته يي ساييلان؛ يؤنه تيمي پلوراليستي باخيشدا ايسته ديلر. آنجاق بيرداها امپرياليست لرين سؤمورگه چي منافعي ايله اوزلاشان پان فارسيزم سؤيلمي بو آياقلانمالاري ياتيرماقدا باشارايلي اولدو. يئنه پان فارسيزم ميليتاريزمه سؤيكه نه رك وارليق لاري تاپدالانان اينسانلاري قورشون سيراسيندان كئچيردي. گونئي آذربايجاندا گرچك له شن آذربايجان دئموكرات فيرقه سي دئوينيمي بو قونونون ان آچيق اؤرنه يي دير. 21آذر دئوينيمي آدي ايله تانينان بو آياقلانما امپرياليستي گوج لرين دسته يي و پان فارسيزمين اويونو ايله باسديريلدي. گونئي آذربايجان اولوسو مينلرجه شهيد وئره رك يئنه دئموكراسي ايسته يينده اؤنجول اولاراق تانيندي. هئچ اولمازسا سيياسال گله نه كيميزده دؤولتچيليك تجربه سي بوراخاراق پان فارسيزمه قارشي كئچميشيميزي بوش بوراخماياراق شانلي بير تاريخ ياراتدي.

پان فارسيزم ائتگي سينده سيياسال گليشمه يي اؤنله ين اوچ اورون دؤولت گوجو، اكينيمسل چات و سيياسال اكينج دير. زامان سوره جينده بو اوچ اورونون يئره للشمه سي گونئي آذربايجان توپلومو ايله ياناشي بوتون ايراندا ياشايان بودونلارين سيياسال گليشمه يه دوغرو آدديم آتمالاري ني اؤنله ييب دير. پان فارسيزم مشروطيت دئوريميندن بري ائكونوميكال گليشمه يي بهانه ائده رك مشروعيت قازانماغا چاليشيب دير. اولوسال دؤولت قورماق آدينا ايراندا گوج ساواشي يئنيجيل تاريخين اؤنملي فاكتورودور. بو اوزدن گوج قايناقلارين اله كئچيرمك ساواشي سيياسال تاريخين آلت ياپيسيني اولوشدوراراق سيويل توپلوم يارانيشينا انگل اولوبدور. يعني سيياسال گئري ليليگين اؤنملي نده ني پان فارسيزمين دؤولتي گوجو قاپساياراق بوتون گوج قايناقلارين اله كئچيرمه سي دير. بو سوره جده ايسه قوربانليق گئدن بيرينجي شي سيويل توپلوم قاورامي دير. پان فارسيزم ديري قالماق اوچون سيويل توپلوم آنلاييشينا قارشي دورماق زوروندادير. سيويل توپلوم،  گوجون كوتله ساريندان يؤنلمه سي دوشونجه سينده دير. پان فارسيزم ايسه بو قونويو يانليز فارس اولوسونا ايسته يه رك اؤز اؤزونه سيويل توپلوم قاورامي نين يئره للشمه سينه قارشي دير.

سيياسال گليشمه توپلوم بيرئيلري نين سيياسال آلاندا قاتيلماسي آرديندادير. سيياسال گليشمه يي تك بير سؤزجوك له تانيملاساق، قاتيليمجيليق سؤزجوكو ايله آنلاتمالي ييق. اولوسون سيياسال آلاندا قاتقي دا بولونماسي سيياسال گليشمه يي الده ائده بيلر. بو ايسه سيويل توپلومون يئره للشمه سي ايله باغلي دير. سيويل توپلوم گوجلو اولورسا سيياسال گليشمه اؤز اؤزونه گئنيشله نه رك دوغو اؤلكه لرينده دؤولت گوجو قارشيسيندا توپلوم اويونو قورويار. بير سؤزله دئسك سيياسال گليشمه سيويل توپلومون وارليغي دير. سيويل توپلوم گوجلو اولورسا سيياسال گليشمه وار يوخسا بوتون گوجلر حاكيم ايدئولوزي الينده اولاراق سيياسال گئري ليك بيرينجي سؤزو دانيشار. پان فارسيزمين سيياسال گئري ليليگه بيرينجي ائتگي سي دؤولتين گوجون چوخالداراق سيويل توپلوم آنلاييشينا قارشي دورماسي اولسادا ايكينجي سي بؤيوك اكينيمسل چاتلار ياراتماسي دير. بير اولوس سيياسال بويوتدا گليشمك اوچون اكينيمسل يؤنده همگن اولمالي دير. بوگونكو قوراملار گئده ك اكينجين اوينامينا آرتيق ده ير وئرمك ده ديرلر. ائله كي ائكونوميكال گليشمه نين آلت ياپيسيني دا اكينيمسل گليشمه اولاراق ده يرلنديريلير. گليشمه سؤزجوكو اكينج سؤزجوكو ايله سيخ باغلي ليغي واردير. بير توپلومدا اكنيمسل چاتلارين وارليغين توپلومون گئري ليگينه نده ن اولورلار. ايراندا پان فارسيزم آپ آچيق سوييه ده فارس بودونو ايله تورك، كورد، بلوچ و عرب كيمي بودونلار آراسي بؤيوك اكينيمسل چاتلار ياراداراق فارس اوستونلويو پئشينده دير. بو اوستونلوك دويغوسو اؤنجه اكينج سونرا دوشونجه ده بؤيوك چاتلار يارادير. كيمليك لري تاپدالانميش بودونلار اؤز گوونجلري آرديندا اولاراق فارس هئموژئنليگينه قارشي دورورلار. ائله بو چاتلارين وار اولماسي سونوجو سييال گليشمه گئري ليكده ياشايير. سيياسال اكينج توپلومون آلت دوشونجه سي ايله ايلگي ده اولاراق هر نه دن اؤنجه حاكيم ايدئولوژي دن ائتگي له نيب بيرئيلرين سيياسال پيسخولوژي سيني اولوشدورور. سيياسال اكينج سيياسته يؤنه ليك دوشونسل اورتام دئمك دير. سيياسال اكينجي اولوشدوران اؤنملي پارادايم ايسه حاكيم سئچگين لرين دوشونجه لري دير. حاكيم سئچگين لرين دوشونجه لري قاتيليمجيليغا قارشي اولورسا سيياسال اكينج سيياسال گليشمه يه قارشي دوراجاقدير. حاكيم سئچگين لرين سيياسته باخيشي سيياسال دوزه نه يؤن وئرير. پان فارسيزم رقابت و قاتيليمجيليغا قارشي بير دوشونجه دير. پان فارسيزمين كؤكلري فاشيسم قوراملاريندا گيزلي دير. فاشيزم ايسه اؤزگورلوك له باريشماز ساواش دادير. ايراندا سون هشتاد ايلده ايش اوسته گلن بوتون سيياسال سئچگين لر بير تهر پان فارسيزمين اؤولادلاري ديرلار. پان فارسيزم دوشونسل چابالار سونوجوندا بو اؤلكه نين ديني فاكتورلاريندادا كؤك ساليب دير. پان فارسيزمين اوره تديگي سيياسال اكينج ديكتاتورلوقدان باشقا بير شي اولا بيلمز. پان فارسيزم اؤزگه بودونلارين حاقلارين دانماق دئمك دير. حاكيم سئچگين لرين سيياسال اكينج لري كوتله نين سيياسال اكينجيني دريندن ائتگي له يه رك سيياسال گليشمه سينده اؤنملي اوينام اوينويور. بوگونكو ايرانين سيياسال اكينجي بويورقانليق قاوراميندا اؤزونو گؤسته رير. بو سيياسال اكينج سونوجوندا سيياسال چابا آيري سيني آرادان قالديرماق آنلاميندادير. بو اورتامدا سيياسال باريش ايله بيرليك ان آنلامسيز سؤزجوك لردير. گونئي آذربايجان بودونونون تاريخينه ياپقي ياپان سيياسال اكينج يئني ده يرلره اويغون اويقارليق ياراتماقدان عاجيزدير. بو سيياسال اكينج يانليز اؤز ايچينده ديكتاتورلوق اوره ته بيلر. كؤكلري گونئي آذربايجانين عشيرت ياشامينا قاييدان بو ايلكه اولوسلاشما دوشونجه سيني اؤنله مك ده دير. اولوسلاشماق اؤنجه اولوسون ايچ گودوسونده اوز وئرمه ليدير. اولوسون بيرئيلري تام اولوسال وارليغي دوشونه رك چئشيتلي يوللارلا ديره نج گؤسترمه ليديرلر. گونئي آذربايجان اولوسال دئوينيمي نين اؤنملي آماجي اينديكي سيياسال اكينيجي ده ييشديرمك اولمالي دير. اينديكي سيياسال اكينج يانليز بو اولوسون گئريده قالماغينا سونوجلانا بيلر.

يوخاريدا سؤيله ديگيميز كيمي پان فارسيزم ائوريمي فارس كؤكنلي دؤولتين گوجلو اولماغيندان قايناقلانير. ايراندا سيياسال گليشمه لرين گليشيم سوره جينه باخديغيميزدا مشروطيت دئوريميندن بري مطلقه دؤولتين گوج قايناقلاريني اله كئچيرمه سينه تانيق اولاجاييق. فارس فاشيزمي ايش اوسته گلمه دن اؤنجه ايران اؤلكه سي ايالتي قوروملار ساريندان يؤنه ليردي. بو ايسه بير تهر فئدراليزمين گؤسترگه سي ايدي. گوج قايناقلاريني ائكونوميكال گوج، ايليشگي آراجلاري، سيياسال قوروملار و توپلومسال هؤرگوتلر تانيملاساق پان فارسيزم بوتون بو فاكتورلاري اؤز ايلنه كئچيره رك سيياسال اورتامي فاشيزمه ساري اوغراتدي. چاغداش تاريخه دك سيياسال گوج تورك لرين الينده اولاراق اؤلكه ده گوج پايلاشيمي وار ايدي. دوغو ايستيبدادي  آلتدا ياشاسايديقدا مطلقه دؤولت هئچ بير بودونو آيريسينا اوستون توتموردو. بير سؤزله دئسك هله گوج قايناقلاري بير ايدئولوژي چنبره سينده دييل دي.

گونئي آذربايجان اولوسال دئوينيمي پان فارسيزم سؤمورگه چيليگي اؤنونده باش قالديران بير گرچك ليك دير. بو دئوينيم بير اولوسون اولوشوم سوره جي اورتايا چيخان بير وارليق اولاراق گونئي آذربايجانلي بيرئيي يئني ده يرلره اويغون بير بيرئي اولاراق يئتيشديرمك ايسته يير. كئچميش يوز ايل تاريخيميزه باخديغيميزدا بو توپراغين پان فارسيست لر ساريندان تالاناراق ايستر ائكونوميكال، ايستر اكينيمسل، ايسترسه ده توپلومسال آلانلاردا سؤمورو آلتيندا ياشاماسي دانيلماز بير گرچك ليك دير. گونئي آذربايجان اولوسال دئوينيم هر نه دن اؤنجه پان فارسيزمين دوشونسل ديره كلريني تيترتمه ليدير. بو ديره كلر تك وارليق، تك ديل، تك تاريخ، تك دؤوولت و ديگر تك لر اوزه رينه بينؤوره له نيبلر. اولوسال دئوينيم دوشونسل آلاندا تك ليك مشروعيتين سارسيتاراق آيدين دوشونورلري پلوراليسمه سايغي ايله ياناشماق مجبوريتينده بوراخماليدير.

مدرنيزمين گليشيم سوره جينه باخديغيميزدا اوچ پارادايمين پارالئل شكيلده ايره لي له مه سينه تانيق اولوروق. دوشونسل آلاندا آيدينلانما ائوره سي، ائكونوميكال بويوتدا تئخنيكال دؤولت و سيياسال بويوتدا اولوس-دؤولت هئموژئنليگي. آيدينلانما ائوره سي مدرنيزم تاريخينده اؤنملي بير ائوره اولاراق ده يرلنديريلير. سوموت بيچيمده ده ييشيم اوز وئرمه دن اؤنجه دوشونسل آلاندا بير سيرا نسنه لر ده ييشمه لي دير. دوشونجه آلاني ده ييشمه يينجه ايره لي له مه يي منيمسه مك اولماز. اينسانلارين دوشونجه لري گليشه رك اكينج لري گليشيب يئني گله نك لر ياراتلاراق اويقارليق ياراتيليلير. اويقارليق ايله اكينجين آيريجي ائله بورادا گيزلي دير.اويقارليق تئخنيكال گليشمه لر سونوجو اورتايا چيخان وارليق اولاراق اكينج گله نك لر ايله ايلگي ده دير. اويقارليق يئنيجيلليگين اورونودور. دوشونسل چابالار اويقارليغي يارادار.

گونئي آذربايجان اولوسال دئوينيمي يئنيجيلليك ده يرلرينه سايقي ايله ياناشاراق بو اولوسون گله نه كينده كؤك سالان يانليش داورانيش لاري ده ييشديرمه ليدير. بونوندا ان قيسا يولو اوسسال ده يرلري يئره للشديرمك دير. گونئي آذربايجان اولوسو اؤزگون بير آيدينلانما ائوره سي كئچيره رك سيياسال اكينج اورونلرين اولوشدوران خيرداليق لاري ده ييشديرمه ليدير. بو ده ييشيم اوسسال ده يرلره اويغون اولمالي دير. آيدينلانما دوشونجه آلانيندا گليشمك دئمكدير. بو گليشمه يي آيدين دوشونور بير قات گرچك لشديره بيلر.

 

يارارلانديغيم كيتابلار:

 

-          دفاع از عقلانيت، تقدم عقل بير دين، سياست و فرهنگ؛ سيد مرتضي مرديها، انتشارات نقش ونگار، 1380

-          تاريخ ايران مدرن، يرواند آبراهاميان، ترجمه ي ابراهيم فتاحي، نشر ني، 1389

-          موانع توسعه ي سياسي در ايران، دكتر حسين بشيريه، نشر گام نو، چاپ هشتم1389



بؤلوم : یازار : اومود ياشام 2 باخیش