Xiyabani , Pişevəri və Şəriətmədari ayaqlanmalarına ötəri baxış-umud yaşam

سه شنبه 20 تیر 1391

 özət

güney Azərbaycan toplumu sömürü altda yaşamaqdadır. Seksən ildən çox iran ölkəsinə hakim olan panfarsizm idolojisi bütün ulusal kimlikləri tapdalayaraq fars üstünlüyünün qoruqçusu olubdur. bu arada iranın yarıdan çox nufusunu oluşduran güney Azərbaycan türklər ilə iran türkləri bu çirkin siyastə qurban gedən ilk toplumlardılar. daema bu ölkədə şahlıq quraraq siyasal gücdə olan türklər bugün fələkin tərs baxışı ilə sömürü altda yaşamaqdadırlar. fars sömürgə çiliyi gücə çatandan bəri biran belə göz qırpmadan güney Azərbaycan türklərini asimilə etmək çabasında bulunubdur. istər kültürəl alanda olsun istərsə də ekonomikal alanda , güney Azərbaycan türkləri bir çox sitəm ərə məruz qalıblar. ancaq əski bir tarixə malık olan bu türklər siyasal durumun uyğun olduğu zaman panfarsizmə qarşı baş qaldıraraq öz ulusal kimliklərini qorumağa çalışıblar. bu yazıda güney Azərbaycan milli hərəkəti adı altında tanımlanan xiyabani , pişevəri və şəriətmədari baş qaldırmalarına tarixsəl bir baxışımız olacaqdır.

 

 ön söz

 iran neçə milliyətli bir ölkədir. tarix boyu türk ulusu bu topraqlarda yaşayıb uyqarlıqlar yaradıbdir. ancaq son yüz ildə fars şüvnizmi iş üstünə gələrək iranın neçə ulusluluğunu danaraq , bir millət , bir dil və bir kültür yaratmaq çabasında bulunubdur. iranın siyasal tarixinə baxdığımızda daema siyasal gücün türklərin əlində olması danılmaz gərçəklikdir. fəqət , bu hakim türklərin siyasal gələnə yində heç bir zaman türkçülük söyləmi üstünlük qazana bilməyibdir. bu üzdən yenicil dünyaya ayaq basdığımızda fars milliyətçiliyi bütün siyasal gücü qapsayaraq türk ulusu yenicilləşmədən ıraq qalıbdir. insancil toplumda yenicilləşmənin önəmli etgisi uluslaşmadır. bu sürəcdə bir kültürə bağlılıq hissi duyan insanlar ulus qavramı altda birləş rək yeni dünyaya uyğun uyqarlıqlar yaradıblar. Təəsüflə güney Azərbaycan ulusu hələ bu evrəni keçə bilməyərək bir çox alanda bəşəri gəlişmələrdən geridə qalıbdır. bu geriliyə baxmayaraq birsıra aydın düşünürlər siyasal tariximizi uluslaşma çabasından boş buraxmayıblar. güney Azərbaycan siyasal tarixi bir təhər uluslaşma evrimi içrə irəli gələrək bu günümüzə çatıbdir. istər şeyx məhəmməd xiyabani hərəkatında olsun istərsə pişevəri hərəkatı istərsə də şəriətmədari ayaqlanmasında bu ulus , ulusal haqqlarını qorumaq çabasında bulunubdur. bu ayaqlanmalar siyasal tariximizdə güney Azərbaycanın mərkəziyətçiliyə qarşı önəmli baş qaldırmalarıdır. bu siyasal ayaqlanmalara dayanaraq bu gün güney Azərbaycan milli hərəkəti adı ilə tanımlanan qavram , özgü siyasal gələnəyə sahib çıxa bilir. bugünkü güney Azərbaycan milli hərəkəti tam ulusçu bir devinim olsa belə siyasal gələnəyi bu ayaqlanmalara qayıdır. əslində bugünkü güney Azərbaycan milli hərəkəti bu ayaqlanmaların evrimidir. ancaq bugün dünyalıq duruma uyğun olaraq idolojik baxışlardan uzaq gəzib tam ulusçu hərəkəti kimi ortada olmağa çalışır. bu yazıda şeyx məhəmməd xiyabani , pişevəri və şəriətmədari hərəkatı incələnəcəkdir.

 

 quramsal çərçivə

 yuxarıda söylədiyimiz kimi güney Azərbaycan milli hərəkətinin ana idolojisi ulusçuluqdur. ulusçuluq nə dir ? nə zamandan bəri insan yaşamında etgisi olubdur ? özələlikləri nə dir ? dövlət ilə necə ilişgisi vardır ? və bu kimi soruların yanıtı ulusçuluq quramlarını oluşdurmaqdadır. ancaq ulusçuluq bir sıra quramlar toplusu olaraq son on illiklərin ürünüdür. bu qavram öncə ər insancil yaşamda oynam oynasada akademik biçimdə son zamanlar da söz qonusu olubdur. ulusçuluq bir varlıq olaraq modernizmin gəlişimi ilə dəyərləndirilməlidir. 17 - inci yüz illikdən bəri avrupa öndə olaraq ulusçuluq dünyaya yeni düzən veribdir. ulusçuluğun təməl anlayışı ulus qavramına qayıdır. ulusçuluq quramlarının mütəmayiz olduğu yer ulusun necə tanımlanmasından asılıdır. birsıra düşünürlər ulusu əbədi bir varlıq olaraq dəyərləndiririlər , birsıra isə modernizmin ürünü sayırlar birsıra da bu iki tərifdən ortaq bir tərif çıxartaraq yeni tərif ortaya qoyurlar. ancaq bütövlükdə ulusçuluq quramları , ilkiçilir , modernistlər və etno səmbolistlərə bölünmkdədir.

 

 ilkiçilər

ilkiçilər , ulusçuluğu bəşərin zatı bir özəlləliyi olaraq tanımlayıb ulusun tarix boyu bəşər yaşamında var olması düşüncəsindədirlər. bu baxışa görə tarix ulusların savaşından başqa bir şey dəyil. istər əskı çağda olsun istər ortaçağda istərsə də yeni çağda , ulus qavramı insanlar üçün önəmli olub iınsanlar ulus uğrunda can verməyə belə hazır olublar. bu yaxlaşım , ulusçuluq tarixin , bəşər tarixinin gəlişimi ilə eş tutaraq dil və kültürü ulusun təməl qavramları kimi dəyərləndirir. bu baxışa yaxın olan durmuş hoca oğluna görə:

" milliyətçilik ən qədim zamanlardan günümüzə qədər bu şəkildə bir adı yox ikən də hep var idi , hep də var olacaq dır , yaxşı və ya kötü , pozetiv və ya negativ , yırtıcı və ya munis , savaşcı və ya barışcı bütün şəkillərilə. Tıbıqı din kimi. çünkü o insan olmaqığımızın lazım və zərurı bir səbəb olduğu kimi nəticə sidir. " [1]

 və ya umud özkərimli milliyətçilik quramları ; eliştirəl bir baxışı kitabında ilkiçilər haqqda belə düşünür:

" bu terim millətləri keçmişdən bu günə dək sürə gələn əzəli və əbədi bir oluşum olaraq görən yaxlaşımı anlandırmaq üçün qullanılmaqdadır... ilkiçilər isə etnik topluluqların və ulusların tarixin doğal birimləri və insan denəyisinin bütünləşdirici unsurlar olduğunu vurğularlar. " [2]

 

modernistlər

iknici yaxlaşım modernistlərin baxışı dır. bu baxışa görə ulusçuluq yenicilliyin ürünüdür və modernizm ortaya gəlib gəlişərək , ulusçuluqda paralel bir səviyə də gəlişibdir. bu yaxlaşıma görə modernizmdən öncə ulusçuluq qavramından danışmaq olmaz , hərnə varsa texnikal devrimdən bəri ortaya gəlibdir. bu dəyərləndirmədə ulusçuluq , modernizmin siyasal alanda yansımasıdır. yәni modernizm ussal dəyərlərə üstünlük verərək ekonomikal boyutda , texnikal devrim , kültürəl alanda , aydınlanma və siyasal çapda ulusçuluq ilə özünü göstrməkdədir.

erik habezbavma görə:

" milliyətçilik modern bir olqudur. millətlərin ilk işartləri 17 yüz ilin sonlarında görülmüşsədə idoojik biçimdə bəlirli bir millət və ya etnik topluluğu sevmək olaraq tanımlana biləcək milliyətçilikdən ilk dəfə 18 yüz ildə bəhs edilmişdir. " [3]

 bu yaxlaşım çərçivəsində önəmli çalışmalardan biri bendikt əndersonun xiyali cəmaətlər teorisidir. bu teoriyə görə:

 " milliyətçilik ; liberalizm , faşızm kimi olqularla dəyildə qohumluq , din kimi olqularla bir arada düşünülürsə hər şey daha rahat olur. o halda antropolojik bir ruhla ulus haqqında bu tanımı önərirəm: millət , xiyal edilmiş bir siyasal topluluqdur , özünə eyni zamanda həm hemojenlik həmdə sınırlılıq içkin olacaq şəkildə xiyal edilmiş cəmaətdir. " [4]

umud özkərimli yə görə: " modernist yaxlaşım , milliyətçiliyin 1789 fəransə devrimi və inglizdə 1838də yaşanan sənaye devriminin bir ürünü olaraq ortaya çıxıbdır. bu baxış açısına görə ; millət və milliyətçilik , kapitalizm , sənayeləşmə , ulus - dövlətlərin qurulması , şəhrləşmə və laikləşmə kimi olaylar ilə birlikdə və ya bu olayların bir sonucu olaraq ortaya çıxar. " [5]

 

etno - səmbolistlər

 üçüncü yaxlaşım etno - səmbolisətlərin baxışıdır. bu baxış ilkiçilər ilə modernistlər arasında bir ortaq yol bulmağa çalışbdır. bu baxşıda adındanda bəlli olduğu kimi simgələr birinci sözü danışmaqdadır. bu yaxlaşım ilkçilir ilə modernist lərin yorumlarından yararlanaraq özəl bir teori ortaya qoyubdr. bu yaxlaşımın adı adlım sosyoloq antun. d esmit ilə bağlıdır. bu düşünürün bütün yazıları bir təhər milliyətçilik quramlarilə ilişgidədir. antoni di esmit düşüncəsində , tarixsəl bağlamda ilk millətlər modernismdən qabaq etniksəl çəkirdəklər halında idilər. başqa bir ifadə ilə desək hər ulusun təməlində etnik bir bağ bulunmaqdadır. antoni di esmit ulus qavramını belə tanımlayır:

 " tarixi bir topraq , ortaq mitlər və tarixi bəllək , ortaq bir kütləsəl kamu kültürü , topluluğun bütün fərdləri üçün keçərli ortaq yasasal haq və görülər ; topluluq fərdlərinin ölkə üzərinə azad hərəkət imkanına sahib olduqları və ortaq bir ekonomi ulus ürünlərin təşkil etməkdədir. " [6]

ulusçuluq söylminə gəldiyində antoni di esmit ulusçuluq ilə ayrı idolojilərin ayrımını belə yorumlayır:

 " - dünya hər biri öz bireyilliği , tarixi və sərnivişti bir olan millətlərə bölünmüşdür.

 - millət bütün siyasi və toplumsal gücün qaynağıdır və millətə bağlılıq hər şeyin üstündədir.

 - insanlar özgür olmaq üçün bir millət ilə özdəşməlidirlər.

 - millətlərin özgür və güvənəlik içində bulunmaları gərəkir. " [7]

 güney Azərbaycan toplumuna etno - səmbolist yaxlaşımı ilə yanaşsaq bu ulusun tarix boyu var olduğuna itiraf etməliyik. ancaq uluslaşma üçün yanlız ulusun varlığı yetərli dəyil. uluslaşma sürəcində ulus və onunla ilgidə olduğu bütün qavramlar özəlliklə dil ilə kültür siyasallaşmalıdır. güney Azərbaycan tarixinə baxdığımızda yanlız yaxın dönəmdə dilin siyasal ortama girə bilməsinə tanıq ola bilərik. iran islami devrimindən öncə özəlləliklə 21 azər hərəkatında dilin önəmi ön planda tutulsaydı da yenə idolojik baxışlar altında idi.

xulasə surətdə desək ; tarix boyu güney Azərbaycan ulusu var idi ancaq son on illiklərdə uluslaşmaya doğru yönəlirkən siyasal ulus olmaq çabasında bülünübdür. ernest gelnerin teorisi ilə yaxınlaşsaq , güney Azərbaycan adlı xiyal edilmiş cəmiət ulusçu seçginlər sarından yaratılmaqdadır.

 

şeyx məhəmməd xiyabani ayaqlanması

 şeyx məhəmməd xiyabani ayaqlanması güney Azərbaycanın uluslaşma evrimində önəmli yer qapsamaqdadır. bu demokrat mullanın hərəkəti təkcə güney Azərbaycan yox bəl iran çərçevəsində demokrası istər devinimlərin parlaq örnəyi dir.

 şeyx məhəmməd xiyabani , azdaistan dövləti qurmaqla güney Azərbaycan istiqlaliyyət mücadiləsində birinci hərəkətlərdən olaraq tanımlana bilər. demokrası və azadlıq dəyərlərinə sayqı ilə yanaşan şeyx məhəmməd xiyabani təbrizi bütün azadlıq sevərlərin kəbəsi kimi görürdü. elə bu üzdən təbriz öndə olmaqla azadlıq uğrunda adım götürən bu ulusun yaratdığı dövləti azadistan dövləti olaraq adlandırdı. əgər şeyx yanlız iran bütövlüyünü düşünürdü nədən ayrı bir dövlət adı ilə ortada olmaq istəyib bu qədər mərkəziyətçiliyə qarşı çıxırdı ?

şeyx məhəmməd xiyabaninin mübarizəsi məşrutiyət devriminə qayıdır. şeyx 27 yaşında olarkən təbriz mühasirədə olduğu zaman yaraq çiynində iyaləti əncümənin üyələrindən olub təbrizin qurtarılmasında önəmli oynamı olmuşdu. məhəmmədəli şah devrildikdən sonra hələ 30 yaşı doldurmayan şeyx türk ulusu sarından millət vəkili olaraq məclisə göndərilir. məclisdə rusiyənin adlım oltimatomu qarşısında , şeyx belə bir yanıtda bülünürkən bütün millət vəkillərini özü ilə səs bir edib rus oltimatomu qarşısında dirənc göstərir:

 " bir para sorğular , yanıt istəmir. bunların açıq yanıtı əskidən verilibdir. əgər bir millətdən bağımsızlıq və azadlığın istənilməsi sorulursa ; kəsin bu ulus yox deyəcək. bu üzdən yaxşıdır ruslar öz oltimatomumlarını geri almaqla bundan artıq iranlıları incitməsinlər. " [8]

ancaq şeyx məhəmməd xiyabaninin önəmli rolu 1299 hicri. ş ayaqlanmasında idi. bu ayaqlanmanın kökləri məşrutiyət devriminə qayıdarkən istibdada qarşı önəmli üsyanlardandır. şeyx məhəmməd xiyabani məşrutiyət devriminin , doğru yoldan çaşmasını görərəkn bu hərəkata öndərəlik edib , dünən bir səngərdə azadlıq uğrunda savaşan dostlarının qanının batmasını istəmirdi. 1290 - inci günəş ilində daşnak yeprəm xan milli məclisə yügürərək millət vəkillərini milli məclisdən ixrac etdi. bu vaqiədən sonra şeyx məhəmməd xiyabani təbrizin səbzə meydanında odlu bir nütq irad edərəkn Azərbaycanlıları dirənəməyə çağırdı. xiyabani yaxşı bilirdi rusların əli ilə məclisi bağlayan məhəmmədəli şahın işi bu dəfə erməni yepremin əli və vüsüqəldülələrin əmri ilə tikrarlandı.

 bu vaqiə dən sonra yenə tehranın şum istibdadı Azərbaycan topraqlarına kölgə salmağa başladı. özəlləliklə iyaləti əncümənlərin işi yenidən yasaqlandı. bu üzdən 1920 - inci ildə şeyx məhəmməd xiyabani Azərbaycan demokrat firqəsini yaratdı.

bu firqə nin önəmli amacı isə bu iki məselə söylənilmişdi:

" - xalq rahatçılığın təmin etmək

 - məşrutiyət qanunların icrayə qoymaq "

 məşrutiyət qanunlarını icra etmək deyənədə şeyxin amacı yasaqlanan iyaləti və vilayəti əncümənlər yasasını yenidən icrayə qoyulması idi. şeyx elə bu yasaya dayanaraq təbrizdə bölgəsəl bir dövlət yaratdı. xiyabaninin yaratdığı bu dövlətin ömrü altı ay olmasına rəğmən güney Azərbaycan tarixində özəlləliklə yenicilləşmə tarixində dərin etgi buraxdı.

 dediyimiz kimi xiyabani ayaqlanmasının önəmli amacı ulusun bilincində dəyişikliklər üz verərək yeniləşməsi idi. bu üzdən xiyabani özü deyir ki:

" birinci tərəqi vəsiləsi , təcədüd və təzəlik ruhu olmaqdır və bir huşlu və oyıaq millət daima təcədüd və təzəliyə sarı getməlidir. " [9]

 nədənəsə yanlız bir demokrat və yenicil dövlət ilə uolusu yenicilligyə sarı uğratmaq olar. təcədüd ruhu özəlləliklə üçüncü dünya ölkələrində dövlət sarından ulusa sunulmalıdır. azadıstan dövləti elə bu üzdən yarandı. şeyx məhəmməd xiyabaninin güney Azərbaycan çərçivəsində qürdüğü dövlətin birinci işlərindən çeşitli şəhərlər özəlləliklə təbriz şəhrində " cəmiət nəşr məarifin " təsisi ilə uşaqlar üçün yenicil oxullar açmaq idi. [10]

 şeyxin düşüncəsini ulus içrə yayan önəmli arac isə öncə təcədüd gündəliyi sonra azadıstan qəzetəsi idi. bu dərgilərin əsas işini iran yeni şerin binövrəsin qoyan təqi rəfət ohdələnmişdi. ancaq ən çox təcədüd qəzetəsi ışıq üzü gördü. bu qəzetin birinci sayısı həftə üçü 16 cəmadiəlsani 1335 hicri. qəməri də çapdan çıxıb və guya 1338 hicri. qəməri ilin zihəcəsinə qədər dəvam etmişdi. [11]

 bu qəzet şeyxin özgürlük , demokrası və yenicillik haqda alovlu sözlərini qapsayırdı. şeyx məhəmməd xiyabani 1299 - inci günəş ilində güney Azərbaycanı altı ay bağımsız edərək yenicil qavramları bu ulus içrə yerəlləlşdirmək istədi. xiyabaninin qurduğu azadıstan dövləti güney Azərbaycanın çağdaşlaşma çabalarına sıiyasal yön verən ilkin göstrgədir. xiyabaninin amacı güney Azərbaycanlı bireyi yeni dünya dəyərlər ilə eyitərək mutluluğa qovuşdurmaq idi. nə yazıq sömürgəçilik buna izin verməyib altı ay Azərbaycanlıların özgürlüyünü yaraq gücü ilə basdıraraq şeyxi şəhid etməklə bu özgürlüyə son qoydu.

 şeyx məhəmməd xiyabaninin düşüncəsi , bu ulusun yenicilləşərək azadlığa qovşması idi. elə bu yoldada diktatorluq yandaşları sarından şəhid oldu.

 

 Azərbaycan demokrat firqəsi və 21 azər hərəkatı

güney Azərbaycanın uluslaşma çabası içrə önəmli ayaqlanmalardan biri də 21 azər 1324 - inci günəş ilində Azərbaycan demokrat firqəsi sarından qurulan dövlətdir. bu dövlətin başında iran tarixinin adlım sıyasətçisi , on bir il rizaxan zındanlarında düşüncə tutsaqı olan seyyid cəfər pişevəri dayanırdı. bu ayaqlanmanın açıq və təməl istəyi güney Azərbaycanın mərkəz sömürüsündən qurtularaq özgü bir yönətimə yiyələnməsi idi. Azərbaycan demokrat firqə si nin bir illik hakimiyəti güney Azərbaycan tarixində ən açıq surətdə dövlətçilik təcürbə sidir.

seyyid cəfər pişevəri iranın o günkü siyasal durumundan faydalanaraq təbriz millət vəkili seçilir ancaq bu ulu öndərin itibarnaməsi yanlız Azərbaycan sevdası olduğu üzündən tehran məclisində rəd olunur. seyyid cəfər pişevəri Azərbaycan haqlarını tehranda qorumaqdan usanaraq öz anayurduna müraciət edib 12 - şəhrivər 1324 - inci günəş ilində bir sıra ayrı düşünürlərlə Azərbaycan demokrat firqəsinin təməl daşını qoyub bir bildiri vasitəsi ilə mövcüdiyyət elan edir.

 Azərbaycan demokrat firqəsində bulunan insanlar özəlliklə firiydün ibrahimi tam Azərbaycan mehvər düşünürdülər. bu üzdən uluslaşmanın təməl daşı sayılan dil qonusuna sonsuz önəm verirdilər. bunun ən açıq və kəsgin tanığı firqənin 16 dey 1324 də təsvib etdirdiyi yasadır.

bu yasaya görə:

" xalqımızı dövlət dəstqahına yaxınlaşdırmaq və umumun ihtiyacatın sadə bir surətdə anlamaq və həmçinin milli dil və milli mədəniyətimizin tərəqi və təkamül yollarını təmizləmək üçün , Azərbaycan milli hüküməti özünün 16 dey ( 1324 ) tarixi cələsəsində aşağıdakı qərarları qəbül etmişdir:

 - bu gündən etibarən Azərbaycan da Azərbaycan dili ( türkcə ) rəsmi dövlət dili hesab olunur. Dövlətin qərarları və rəsmi elanlar , həmçinin xalq qoşunları hisə lərinə verilən fərmanlar və qanun layihələri mütləqa Azərbaycan dilində ( türkcə ) yazılmalıdır.

 - bütün idarələr öz işlərini Azərbaycan dilində ( türkcə ) yazmağa məcburdurlar. bu dildə yazılmayan dəftər və mədarik rəsmi hesab olunmayacaqdır.

 - məhəkmələrdə işlərin cərəyanı tamamı ilə Azərbaycan dilinidə ( türkcə ) aparılmalı və bu dili bilməyənlər üçün mütərcim təyin olunmalıdır.

 - Azərbaycanın bütün idarə , müəssisə və ticartxanalarının tabloları mütləqa Azərbaycan dilində ( türkcə ) yazılmalıdır.

 - rəsmi iclaslar və yığıncaqlar , suxnranlıqlar və müzakirələr Azərbaycan dilində ( türkcə ) olmalıdır.

 - Azərbaycanlı olmayıb başqa dil ilə danışanlar və umumi dövləti idarələrdə xidmət edənlər Azərbaycan dilində ( türkcə ) yazıb oxumağı və danışmağı öyrənməlidirlər.

- məarif vizarəti , idarə məmurlarını Azərbaycan dili ( türkcə ) ilə aşına etmək məqsədi ilə ayrı dillərdən savadı olanlar üçün idarələrin nəzdində böyüklər üçün məxsus kılaslarda hazır olanlarlın ış muddəti bir saat azalmalıdır.

 - Azərbaycanda yaşayan başqa millətlər öz işlərini öz ana dillərində aparmağa haqlıdırlar. lakin onlar öz rəsmi elanları və yazılarında öz milli dilləri ilə bərabr Azərbaycan dilini ( türkcə ) rəsmi dövləti dil olaraq işlətməlidirlər.

 - Azərbaycan da yaşayan xırda millətlərə xususi milli məktəblərindəki təlim öz ana dillərindən olduğu halda Azərbaycan dilinin ( türkcə ) tədrisi məcbüridir.

 - Azərbaycan milli hükümti , məarif vəzirinin məktb lərdə dərslərin Azərbaycan dilində ( türkcə ) olması haqqındakı qərarını təsvib və təyid edib mədrsələrin milli dilə keçməsini bütün müəllim və müəllimələrə bir milli vəzifə kimi tapşırır.

Azərbaycan milli dövlətinin baş vəziri – pişevəri " [12]

 12 şəhrivər bildirisindən sonra Azərbaycan demokrat firqəsi kütlə içrə yayılmağa başladı. firqənin varlığı ulus sarından iyimsrcəsinə qarşılanaraq minlərcə insan firqəyə qatıldı. gedərək firqə güney Azərbaycanda tək oynam oynayan siyasal varlığa çevrildi. bu üzdən ayrı siyasal axımlar özəlliklə tudə partıyasının Azərbaycan şübəsi firqəyə qatılmanı ən uyğun iş hesab edərək rəsmən işlərin dayandırıb firqəyə qatıldılar. artıq Azərbaycan demokrat firqəsi güney Azərbaycanda birinci sözü qonuşurdu. firqənin bir sıra qurucuları öncələr sol idolojisi qayğısı çəkən olsaydılarsada bugündən etibarən tam Azərbaycan milli mənafeini düşünməyə başladılar. öncə ər firqə bütün iranı özü ilə yol bir etmək istəyirdi ancaq ümüdü ayrı xalqlardan kəsilərək tam bir bağımsız dövlət qurmaq amacına gəldi. firqənin gücü qarşısında Azərbaycan sılahları gücləri firqəyə qatıldılar. firqə ulusçuluq söylminə sarılaraq güney Azərbaycan ulusuna müxtariyət və özgürlük istəyində bulundu. firqənin çabaları sonucunda 21 azər 1324 - inci ilində güney Azərbaycan dövləti rəsmiyət tapdı. bir il sürən bu bağımsız dövlət , ulusçuluğun büyülü gücündən yararlanaraq bu ölkəyi bütün yönlərdən gəlişməyə doğru uğratdı. anadildə oxullar açılaraq türkcə dövlətin rəsmi dili oldu. öyrəncilər bütün sınıflarda türkcə dilində yazıb oxumağa başladılar. təbriz biliyurdu açılıb neçə ayrı kültürəl dərnklər quruldu. xıyavanlar asfalt edilərək şəhərlərin simasi bütünlüklə dəyişildi. iranda birinci dəfə olaraq ərzi islahat gərçəklşdirilərək işçilər öz haqlarına çatdılar. qadınların toplumdakı yerlərinə daha artıq önəm verilərək birinci kez olaraq doğu dünyasında qadınlara oy qollanmaq haqqı verildi. ancaq təsüflə yenə güney Azərbaycanın gəlişməsin tehran hakimiyəti təhəmül etməyərək çeşitli yönlərdən daş atmağa başladı. örnək olaraq , ekonomikal gəlişmə sahə sində firq nin bu proqramlarına rastlaşırıq:

 " - maliyat qanunlarını nəzərdən keçirmək və maliyə idarəsinin dəxl və xərcini təftiş etdikdən sonra , çox tez bir surətdə milli büdcə layihəsini milli məclisə təqdim etmək. ümümiyətlə malı siyasətin gəlir və məxaric əsasını məmləkətin tərəqi və təkamoli üzərində qərarlaşdırmaq.

 - ticarət və iqtisad sahəsində milli hükümətimiz birinci nobədə milli sənayemizə əhəmiyyət verib mocud karxanaları düzgün yoluna qoyacaq ikinci nobədə yeni karxanalar açmaqla , məmləkətin sənayeinə olan ihtiyacatını təmin edəcəkdir. Ticarət sahəsində dövlətimiz Azərbaycan ticarət mərkəzi ola bilməsi üçün tədbirlər görəcək və yollar arayacaqdır.

 - yolların təmir və ihdası , post və tilgiraf və tilfon kimi irtibat vəsayetinin genişləndirib , müasir hala salınması hükümətimizn əsas vəzifələrindəndir.

 - işsızlıklə ciddi mübarizə etmək üçün ciddi tədbirlər görmək , əl sənayei , yol işləri , karxnalar təsisi , fəlahət və ticarətin artması vəsilə ərindən ciddi sürətə istifadə etməyi lazım görür.

 - xüsüsi malikkyət haqqında Azərbaycan milli hüküməti məmləkətin bütün sahə ləri üçün xüsüsi malikiyəti qəbül edib , məmləkətin və xalqın iqtsadiyatının tərəqisinə və xalqın rifahe halına səbəb olan hər cür xüsüsi iqdamata kömək edə cəkdir. " [13]

 bu kez tehranda əyləşən siyastçilər öz aralarında olan dərin idolojik ayrımlara baxmayaraq güney Azərbaycanı tapdalamaqda oy bir oldular. demokrasini yanlız fars millətinə istəyən bu siyastçilər Azərbaycanın silah gücü ilə yenidən işğal olunmasın istədilər. güney Azərbaycan bu durumuda silahlanıb özündən müdafiə etməyi danılmaz haq bilirdi. ancaq bütün dünyanı öz diqqəti altına çəkn güney Azərbaycan soyuq savaşın başlanğıcına qurban getdi. Azərbaycan demokrat firqəsi iş üstündə olduğu zaman yenicə dünyalıq savaş bitib soyuq savaş başlanmaq ərəfəsində idi. seyyid cəfər pişevərinin sovet siyastçilər ilə yaxşı münasibətlərindən qorxan amrika , sovetə ciddi bir oltimatomda bulundu. demək soyuq savaş elə güney Azərbaycandan başlandı. bu oltimatom sonucu sovet dövləti pişevəriyə yarımçılıq dəstəyindən vaz keçərək güney Azərbaycan fars şovnizmi önündə yanlız qaldı. fars ordusu güney Azərbaycanı fəth etmək adı ilə yola düşüb 21 azər 1325 - inci ildə vəhşicə sinə bir daha bu topraqları fars sömürüsü altına çəkdi. fars ordusu Azərbaycana gəldiyində bu ölkənin on yeddi mindən çox insanını qətlam etdi. firqənin başçıları ard arda tutuqlanaraq edam dirəkələrinə tapşırırdılar. Azərbaycanın igid oğlu firiydün ibrahiminin igidcəsinə edam səhnəsi heç bir zaman unutulan dəyil. güney Azərbaycan yenə qanlı çəkmələr aracıllığı ilə tehran yönətimi altına keçdi. seyyid cəfər pişevəri quzey Azərbaycana sarı yönləndi. ancaq orada bir pılanlanmış otomobil qəzası sonucu dünyasını dəyişdi.

21 azər hərəkatı güney Azərbaycan siyasal tarixində bağımsızlığa can atan ilkin devinimlərdən sayılır. bu hərəkatin təməl daşını kültürəl istəklər oluşduraraq tam anlamı ilə kütlə içrə ulusal ruhu diriltmək istəyirdi. ən az güney Azərbaycanın bu dönəmdə bir illik bağımsızlığı güney Azərbaycan siyasal tarixini dövlətçilik təcrübəsinə yiyələndiridi. demək olar Azərbaycanın dahi övladı seyyid cəfər pişevəri öz siyasi nübüği ilə bu hərəkəti gərçkləşdirdi. seyyid cəfər pişevəri iranın siyasal düzənini yaxşıca analız edərək vətən sevərlik namına yola çıxarkən bu dövləti yaratdı. bir sıra düşman görüşlü deyişlər bu hərəkatı sovet hükümtinə bağlamaq istəyir. halbuki dünyalıq güclərin yaratdığı imkanlardan faydlanaraq dünyalıq güclərə söykənmək hər bir siyasal hərəkətin zatında var. bir ulusun siyasal seçginləri necə dünyalıq güclərdən faydalan bilərlər ? sorusu bütün devinimlər içrə tartışılan bir sorudur. o günkü durumda isə sol idolojisi sömürgəçilikdən yaxa qurtarmağı təşviq edirdi. güney Azərbaycana tay bir çox sömürü altda yaşayan ölkə sol idolojisinin yaratdığı bu özəl siyasal ətməsferdən faydalanaraq öz siyasal haqlarını qorumağa çalışdılar. dünyalıq güclərlə alverə keçmək heç bir zaman onların ətəyinə düşmək anlamına gəlməz.

 21 azər hərəkatı tam anlamı ilə ulusçu bir devinim idi. bunun tanığı sətir bə sətir pişevərinin Azərbaycan qəzetəsində yazdığı yazılar , Azərbaycan demokrat firqəsinin məramnaməsi , milli hükümətin yapdığı işlər və dil və kültürə verildiyi önəmdir. necə ki pişevəri milli məclisin açılışında bu sözləri söylməkdə bulunur:

 " milli məclisin təşkili münasibəti ilə: […] millətimiz çox uzun müdətdən bəri öz milliyətini his edir. aşkar və qeyr aşkar , zəman və məkana görə özünün azadlıq və müxtariyəti yolunda mübarizə aparmışdır. lakın bunların hamısı bu üç ay müdətində aparılan mübarizəyə qətən bərabr tutula bilməz. indi Azərbaycanlı aydın bir sürətdə aparılan seçgilər və onlarda müzakirə edilən məselələr vasitəsi ilə həqiqi bir xalq və tam mənası ilə mədəni və həsas bir millət səviyəsinə yetişmişdir. min illərlə tarixə malık olan iran dövlətinin arxasında bugün on min nəfər tapmaq olmaz. cavan dövlətimiz isə başını ucaldıb iftixar ilə deyə bilər ki bu gün onun arxasında mılyonlar kişi və qadınlar qan töküb , ölüb öldürməyə fəxərlə hazırdılar. bu iş millətin qəlbindən çıxmışsada , firqəmizin , onu təşkil etməkdə böyük xidməti olmuşdur. […] biz gərək özümüzü millətimizə və bütün dünya millətlərinə tanıdıb ölkəmizi idarə etməyə layıq olduğumuzu sübüt edək. bunuda milli məclisimizdən gözləyirik. " [14]

 21 azər hərəkatı fars ordusu sarından qanlıca basdırıldı. ancaq bu ulusun bağımsızlıq uğrunda dirənişi tarixin səhifələrinə heç bir zaman unutulan dəyil. 21 azər hərəkatını bir cümlədə özətləşdirsək seyyid cəfər pişevərinin bu sözü ilə ifadə etmək olar:

 " Azərbaycan tehran ilə bir yerdə əsir hindistan olmaqdansa , özü üçün azad irlənd olmağı tərcih verir. "

 

hezbe xəlqe müsəlman və şəriətmədari hərəkatı

 güney Azərbaycanın fars santralizminə qarşı ən önəmli ayaqlanmalarından biri hezbe xəlqe müsəlman və ayətüllah seyyid kazım şəriətmədarinin hərəkətidir. ayətüllah şəriətmədari dünya şiələrinin mərcə təqlidi olaraq iran islami devriminin boya başa çatmasında önəmli rolu olmuşdur. bu aydın ayətüllah , qum şəhərində olmağına baxmayaraq Azərbaycanlı olduğundan dolayı , Azərbaycan türkləri içrə böyük etgisi var idi. təbriz və Azərbaycanın bir çox nüfüsü bu ayətüllahdan təqlid edərək şəriət yolunda xərcləmək istədikləri paraları ayətüllah şəriətmədarinin beytinə göndərirdilər. ayətüllah şəriətmədarinin iran islam devrimində danılmaz yeri var , ancaq öz ulusuna söykənərək santiralizmə qarşı çıxıb vilayət fəqih ilkəsini qəbül etməmədiyi üzündən , xümeyni yandaşları sarından şiddətlə təhqir edildi. şəriətmədari hərəkatını yanlız bağımsızlıq uğrunda yaranan devinim kimi bilməsək də bu devinimin özəl özələliyi bölgəsəl olmaq idi. şəriətmədari ayaqlanmasında bütün şüarlar türkcə olub və Azərbaycan iranın mehvəri kimi bəlirtilirdi. iran islamı devrimindən öncə ayətüllah xümeyni , şəriətmədarinin sonsuz yardımından faydalanmasına baxmayaraq , devrim təsbit olandan sonra şəriətmədarinin reformist düşüncələrinə qarşı gəldi. bu üzdən şəriətmədari yandaşları və xümeyni yandaşları arasında böyük bir çatışma başladı. şəriətmədari reformist və özgürlük sevən bir ayətüllah olaraq iranı poloral bir səviyədə yönətilməsi tərəfdarı idi. Digər yandan diktaturluqla dolu vılayət fəqih ilkəsini , islamda heç bir kökü olmayan quram kimi söyləyirdi. bu ixtilaflar sonucunda , təbriz şəriətmədari yandaşları sarından fəth edildi. ancaq fars mərkəziyətçi qüvələr buna dözə bilməyib rəsmi sürətdə xümeyninin əmri ilə təbrizi bombardman etmək təhdidində bulundular. xümeyniyə mənsüb qüvələr bu təhdiddən sonra təbrizə sarı yönəlib qanlı səviyədə təbrizi yatırtmağa çalışdılar. o günlərə şahıd olan bir sıra fəalların deyişinə görə ən qanlı çatışmalar , radio - telviziyon binası önündə , mənsur meydanı , daş mağazalar da üz verərək xümeyni yandaşları ağır yaraqlar özələliklə ar-pi-ci dən də faydalanırdılar. ayətüllah şəriətmədari bu durumu görərək Azərbaycanda bir soyqırım üz verməsin deyə öz yandaşlarını barışa çağırıd. bu çağırış sonucu təbriz xümeyni yandaşları əlinə düşdü. şəriətmədarinin bir çox yandaşları və hezbe xəlq müsəlman üyələri tutuqlanaraq uzun müddət həbslərə məhəküm oldular ; bir çoxuda isə edam dirəkələrinə tapşırıldılar.

 düktür yalçın sarı kaya , şəriətmədari ayaqlanmasına , iranda milliyətçilik və bölgəyə yansımaları kitabında belə yaxınlaşır:

" devrimin gərçkləşməsində etgili olan mərc təqlid din adamlarının sayısı çox dəyildir. hətta sadəcə üç ism verildiyində bunların birinin xümeyni birinin talqanı birinin də şəriətmədari olduğu görülməkdədir. şəriətmədari ılımlı bir anayasaçı olaraq tanımlanan 1905 təbriz doğumlu şiə türk din adamıdır. 19 yaşında quma gedərək orada şeyx əbdülkərim haeri yəzdinin yenidən canlandırdığı qum hozəsinə qatılmışdır. xümeyni ilə sınıf arxadaşı sayılır. qumda müctəhid olmuş və nəcəfə dönmüş və burada daha yüksək təhsilə dəvam etmişdir. pişevərinin girişiminin də gərçəkləşdiyi illərdə 15 il Azərbaycanda dərs vermişdir. ayətüllah bürücerdi tərəfindən quma çağrılmış ancaq Azərbaycanla bağlarını qoparmamışdır. 1962 - 1963 illərində gərçkləşən şaha qarşıtı üsyanda önəmli rol oynadığı söylənir: hətta bu dönəmdə xümeyninin həyatının qurtardığı əda edilir. şəriətmədarinin şaha qarşıtı kütləsəl göstril ri dəstklədiyini və 1906 - 1907 anayasanın kəsin biçimdə uyğulanmasını tələb etdiyini ancaq bu tələbin onun xümeyni ilə fərqliliğini ortaya quymaqda olub məcthidlərin gücə ortaq olduğu anayasalı bir münarşiyə razi göstrdiyini isbat etdiyini bəlirtir. iran islam cümhüriyətinin quruluş aşamasında türklər etgin rol oynamışlardır. 1978 ili 7 ocaq tarixində qumda meydana gələn və 20 mədrsə öyrəncisinin öldürülməsinə yol açan olaylar , devrim sürəcinin ilk kütləsəl olaylarının səbəbi qəbül edilir. bu olaydan sonrakı ikinci olay təbrizdə gərçəklşmiş qumda ölənlərin qırxıncı günü anılırkən 1978 şubatının 18 - 19 - unda təbrizdə meydana gələn ayaqlanma bir anda təbrizin kontrolunun şahın əlındən çıxmasına nədən olmuşdur. təbrizdə öncə üniversitədə göstərilər yoğunlaşmış sonra əsnaf , nisan ayında öyrəncilərə dəstk vermişdir. öncəki olayların qırxıncı günündə yapılan göstrilərdə bir öyrənci daha öldürülüncə göstrilən boyutu biraz daha böyümüşdür. olaylar , urmiyə , zəncan və həmədan kimi Azərbaycan şəhərlərinə yayılmışdır. 10aralıqda təbrizdə devrim sürəcində ki ən böyük göstrilərdən biri olan 700000 kişi in qatıldığı yürüş gərçklşmişdir. Azərbaycandakı olaylar 16 ocaqda şaə öۀkə yi tərk edə nə qədər dəvam etmişdir. şahın ölkəyi tərk etməsindən 1 gün sonra Azərbaycan türkcəsində uduz qəzetəsi yayınlanmaya başlanmışdır. qəzetə etnik haqlardan bəhs etmiş və türkcə qullanımın azad olması tələbini yazmışdır.

1979 sonrasında milli kültür alanında önəmli bir addım atılmışdır. bu " varlıq " dərgisidir. qəlb cərrah türküloq düktür cəvad heyət və həmid nütqi editorlüyündə yayın həyatına başlayan varlıq adıyla həm türkcəyi həm də türklüyün varlığını vurğulamaqdaydı. ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsi və farsca olaraq yaynlanmaya başlayan varlıqda türkiyə və süvet Azərbaycanından yazı və şerlərədə yer verilmişdir. varlığı sol eyilimli yoldaş təqib etmiş bunları daha düzənsiz çıxan türkcə yayınlar olaraq mullanəsrəldin , dədə qorqud , koroğlu , çənlibel və Azərbaycansəsi izləmişdir.

 1979 aralıq ayında təbriz üsyanı bəhanə edilərək parti qapatılmış şəriətmədari ev həbsində gözətim altında qaldıqdan bir sürə sonra vəfat etmişdir. şəriətmədari yeni rəjimdə din adamlarının yönətimə qatılamlarını eleşdirmişdir. iran milliyətçiliyi perspektivindən yapdığı yuruda həmid əhmədi , şəriətmədarinin Azərbaycan türklərindən dəstk görmədiyini ima etməkdə , " azərilərin " şəriətmədari ev həbsində ikəndə hərhansı bir göstəri yapmadıqlarını əda etməkdədir. bu kültürəl boyutun eşiyində Azərbaycanda hərəkətli bir siyasi fəaliyətdə sürmüşdür. xümeynisətlərin islam cümhüriyəti partisini qurmalarının həmən ardından şəriətmədari tərəfdarlarıda Azərbaycanda müsəlman xalqın cəmhüriyətçi partisini qurmuşlardır. müsəlman xalqın cümhüriyətçi partisi nehzət azadi ilə birlikdə bütün irandakı ən önəmli siyasal mərkz qonumuna gələcəkdir. bu halda islam cümhüriyəti partisi , cibheye milli , tudə , nehzət azadi və hezbe xəlq müsəlman eşiyində ciddi bir siyası örgütlənmə olmayıb , hezbe xəlq müsəlman bunların içində doğrudan bölgəsəlliyə və Azərbaycana vurğu yapan tək hərəkətdir. 1979 şubatında qurulan və hezbe xəlqe müsəlman olaraq anılacaq parti çox şəhərdə təşkılatlanmışdır. yayın organı farsca yayın yapan xəlq müsəlman qəzetəsidir. parti də tehranın Azərbaycanlı əsnafı da etgili biçimdə yer almışdır. tehranda uzmanlar məclisi toplandığı zaman , hezbe xəlq müsəlmanın Azərbaycan qolu iyalətlər məclisinin qurulması fikrini dəstkləmişdir. ötə yandan bu dönəmdə qürülmüş olan ənücmən Azərbaycan da təhranla konfedral ilişgi qurulmasını tələb edəcək qədər iləriyə gedir və yönətsəl yarqısal , ekonomik və hətta güvənlik işlərinin doğrudan Azərbaycan əlində olmasını istəyirdi. sadəcə hezbe xəlq müsəlman tərəfdarları dəyil şəriətmədaridə belzat müxtariyət istədiyini bəyan etmişdir. bu dönəmin tipik özələliyi xümeyninin önəmli hər qonudakı qərarında , qarşısında şəriətmədariyi və onun arxasında da Azərbaycanlıları gördüyü dönəmdir. anayasa məseləsi zədələşməyi duruğa çıxarmışdır.

 şəriətmədarinində etgisi ilə Azərbaycan türklərinin çoxu 2 aralıq anayasa refrandomunu baykot etmişlərdir. ancaq mərkəzin kontrolundakı təbriz radiosu şəriətmədarinin anayasının olumlu oylanması üçün fətva çıxardığı xəbərini yaymışdır. bunun üzərinə refrandom günü təbrizdə böyük bir protesto göstərisi yapılacaqdır. bu arada 5 aralıqda şəriətmədarinin evinə bir saldırı düzənləndi və hezbe xəlq müsəlman tərəfdarları bu olayla daha da öfkləndilər. bu saldırı yi rəsmi yetgililər əfğanıstanlılara atmaya çalışsada hərkəs arxasında xümeyniyi görmkdə idi. 6 aralıqda bir başqa protesto yapıldı. bu göstridən sonra göstricilər radionun və sivil havaalanının kontrolunu ələ keçirdilər. hətta bu dönəmdə hava qüvətləri mənsublarının da şəriətmədari yanlısı göstrilərə qatıldığı bəlirtilir. olaylar təbrizlə sınırlı dəyildi , ərdbildə hezbe xəlq müsəlman tərəfdarları tam hükümət təsislərini kontrol altına aldılar. hətta cəza evində ki tutuqlular azad buraxılıb yerinə devrim muhafizlərini həbs etdilər. hezbe xəlq müsəlman mərkəzin varlığına yönəlik silahlı və milli bir Azərbaycan hərəkəti halına gəlmişdi. olaylar üzərinə , xümeyni bir tərəfdən şəriətmədarinin evinə bir uzlaşma ziyarəti gərçəkləşdirdi digər tərəfdəndə əgər üsyançılar təbrizi buraxmazsa bombalarız təhdidində bulundu. şəriətmədari yeni yaşanan qanlı kürd olaylarının bir bənzərinin olmaması üçün uzlaşma yolunu tərcih etdi. şəriətmədarinin istəyi ilə Azərbaycandakı hezbe xəlq müsəlman kontrolu bir anda sona ərdırıldı. ancaq hezbe xəlq müsəlmanlılar qısa sürə sonra bunun bir xümeyni oyunu olduğunu anlayıb təbrizdəki xəbrləşmə küləsinin kontrolunu təkrar ələ keçirdilər 5 həftə hezbe xəlq müsəlmanlıların əlində qaldı. bu arada şəriətmədari tərəfdarları 700 min kişilik bir göstəri daha yapıldı. devrim muhafizləri ilə hezbe xəlq müsəlmanlılar arasında çatışmalar çıxdı və xümeyni Azərbaycan eşiyindən bölgəyə birliklər soq etmək zorunda qaldı , 12 ocaq da 11 hezbe xəlq müsəlman lideri edam edildi. bundan sonra şəriətmədari siyasətdən qeyrerəsmi olaraq sınırlanmış və ölənə qədər xümeyni tərəfindən ev həbsinə tütülmüşdür. makey , şəriətmədarinin Azərbaycanlıların lideri olaraq xümeyni üçün mücahedin xələqdən daha böyük bir təhlükə olduğunu , qütbzadə kimi cəzalandırlmayacağı üçün xümeyninin yönləndirməsi ilə radikal din adamları tərəfindən ixrac edildiyi yorumunu yapar. " [15]

 

qaynaqlar:

 

[1] دورموش حوجا اوغلو ايله ميلليتچيليك اوزه رينه سؤيله شي، ملاقاتي ياپان: سينان دمير تورك، سيياسي اكسن، ايل 1، 17-23 اكسيم 2003، ص11

[2] اومود اؤزكريملي، ميلليتچيليك قوراملاري؛ ائليشتيرل بير باخيش، ايستانبول 1999، ص 76

[3] ايراندا ميلليتچيليك و بؤلگه يه يانسيمالاري، دكترا تئزي، يالچين ساري كايا، 2007، قورامسال چرچئوه بؤلومو

[4] بنديكت اندرسون، خيالي جماعتلر: ميلليتچيليگين كؤكنلري و ياييلماسي، ايستانبول، 1995، ص18-21

[5] اومود اؤزكريملي، ميلليتچيليك قوراملاري؛ ائليشتيرل بير باخيش، ايستانبول 1999

[6] آنتوني دي اسميت، ميللي كيمليك، چئويرن: تورال سينان اوغلو، ايستانبول 2006،ص31-32

[7] آنتوني دي اسميت، ميللي كيمليك، چئويرن: تورال سينان اوغلو، ايستانبول 2006،ص31-32

[8] علي آذري، قيام شيخ محمد خياباني در تبريز، ص29

[9] نويد آزربايجان، ويژه نامه نوروز، 1380

[10] جنبش آزاديستان، شيخ محمد خياباني، عبدالحسين ناهيدي آذر، ص47

[11] جنبش آزاديستان، شيخ محمد خياباني، عبدالحسين ناهيدي آذر، ص229

[12] سؤزوموز وئبلگي-www.sozomuz.blogspot.com

[13] گذشته چراغ راه آينده است، پژوهش جامي

[14] آزربايجان قزئته سي، نؤمره 74، 1945

[15] ايراندا ميلليتچيليك و بؤلگه يه يانسيمالاري، دكتر يالچين ساري كايا، دكترا تئزي، 2007، ايراندا آزربايجان تورك ميلليتچيليگين تاريخي گليشيمي بؤلومو



بؤلوم : یازار : اومود ياشام 0 باخیش