خيياباني، پيشه وري و شريعتمداري آياقلانمالارينا اؤتري باخيش-اومود ياشام

چهارشنبه 31 خرداد 1391

اؤزه ت

گونئي آزربايجان توپلومو سؤمورو آلتدا ياشاماقدادير. هشتاد ايلدن چو ايران اؤلكه سينه حاكيم اولان پان فارسيزم ايدئولوژي سي بوتون اولوسال كيمليك لري تاپدالاياراق فارس اوستونلويونون قوروقچوسو اولوبدور. بو آرادا ايرانين ياريدان چوخ نفوسونو اولوشدوران گونئي آزربايجان توركلر ايله ايران توركلري بو چيركين سيياسته قوربان گئدن ايلك توپلوملارديلار. دائما بو اؤلكه ده شاهليق قوراراق سيياسال گوجده اولان توركلر بوگون فلكين ترس باخيشي ايله سؤمورو آلتدا ياشاماقداديرلار. فارس سؤمورگه چيليگي گوجه چاتاندان بري بيرآن بئله گؤز قيرپمادان گونئي آزربايجان توركلريني آسيميله ائتمك چاباسيندا بولونوبدور. ايستر كولتورل آلاندا اولسون ايسترسه ده ائكونوميكال آلاندا، گونئي آزربايجان توركلري بير چوخ سيتم لره معروض قاليبلار. آنجاق اسكي بير تاريخه ماليك اولان بو توركلر سيياسال دورومون اويغون اولدوغو زامان پان فارسيزمه قارشي باش قالديراراق اؤز اولوسال كيمليك لريني قوروماغا چاليشيبلار. بو يازيدا گونئي آزربايجان ميللي حركتي آدي آلتيندا تانيملانان خيياباني، پيشه وري و شريعتمداري باش قالديرمالارينا تاريخسل بير باخيشيميز اولاجاقدير.

 

اؤن سؤز

ايران نئچه ميلليتلي بير اؤلكه دير. تارخ بويو تورك اولوسو بو توپراقلاردا ياشاييب اويقارليقلار ياراديب دير. آنجاق سون يوز ايلده فارس شوونيزمي ايش اوستونه گله رك ايرانين نئچه اولوسلولوغونو داناراق، بير ميللت، بير ديل و بير كولتور ياراتماق چاباسيندا بولونوبدور. ايرانين سيياسال تاريخينه باخديغيميزدا دائما سيياسال گوجون توركلرين الينده اولماسي دانيلماز گرچكليك دير. فقط، بو حاكيم توركلرين سيياسال گله نه يينده هئچ بير زامان توركچولوك سؤيلمي اوستونلوك قازانا بيلمه ييب دير. بو اوزدن يئنيجيل دونيايا آياق باسديغيميزدا فارس ميلليتچيليگي بوتون سيياسال گوجو قاپساياراق تورك اولوسو يئنيجيللشمه دن ايراق قاليب دير. اينسانجيل توپلومدا يئنيجيللشمه نين اؤنملي ائتگي سي اولوسلاشمادير. بو سوره جده بير كولتوره باغليليق حيسسي دويان اينسانلار اولوس قاورامي آلتدا بيرله شه رك يئني دونيايا اويغون اويقارليق لار ياراديبلار. تاسفله گونئي آزربايجان اولوسو هله بو ائوره ني كئچه بيلمه يه رك بير چوخ آلاندا بشري گليشمه لردن گئريده قاليبدير. بو گئريليگه باخماياراق بيرسيرا آيدين دوشونورلر سيياسال تاريخيميزي اولوسلاشما چاباسيندان بوش بوراخماييب لار. گونئي آزربايجان سيياسال تاريخي بير تهر اولوسلاشما ائوريمي ايچره ايره لي گله رك بوگونوموزه چاتيب دير. ايستر شيخ محمد خيياباني حركاتيندا اولسون ايسترسه پيشه وري حركاتي ايسترسه ده شريعتمداري آياقلانماسيندا بو اولوس، اولوسال حاقلاريني قوروماق چاباسيندا بولونوبدور. بو آياقلانمالار سيياسال تاريخيمزده گونئي آزربايجانين مركزييتچيليگه قارشي اؤنملي باش قالديرمالاري دير. بو سيياسال آياقلانمالارا داياناراق بو گون گونئي آزربايجان ميللي حركتي آدي ايله تانيملانان قاورام، اؤزگو سيياسال گله نه يه صاحيب چيخا بيلير. بوگونكو گونئي آزربايجان ميللي حركتي تام اولوسچو بير دئوينيم اولسا بئله سيياسال گله نه يي بو آياقلانمالارا قاييدير. اصلينده بوگونكو گونئي آزربايجان ميللي حركتي بو آياقلانمالارين ائوريمي دير. آنجاق بوگون دونياليق دوروما اويغون اولاراق ايدئولوژيك باخيشلاردان اوزاق گزيب تام اولوسچو حركتي كيمي اورتادا اولماغا چاليشير. بو يازيدا شيخ محمد خيياباني، پيشه وري و شريعتمداري حركاتي اينجه له نه جكدير.

 

قورامسال چرچئوه

يوخاريدا سؤيله ديگيميز كيمي گونئي آزربايجان ميللي حركتي نين آنا ايدئولوژي سي اولوسچولوق دور. اولوسچولوق نه دير؟ نه زاماندان بري اينسان ياشاميندا ائتگي سي اولوبدور؟ اؤزه لليكلري نه دير؟ دؤولت ايله نئجه ايليشگيسي واردير؟ و بو كيمي سورولارين يانيتي اولوسچولوق قوراملاريني اولوشدورماقدادير. آنجاق اولوسچولوق بير سيرا قوراملار توپلوسو اولاراق سون اون ايلليك لرين اورونودور. بو قاورام اؤنجه لر اينسانجيل ياشامدا اوينام اويناسادا آكادئميك بيچيمده سون زامانلار دا سؤز قونوسو اولوبدور. اولوسچولوق بير وارليق اولاراق مدرنيزمين گليشيمي ايله ده يرلنديريلمه لي دير. 17-ينجي يوز ايلليكدن بري اروپا اؤنده اولاراق اولوسچولوق دونيايا يئني دوزن وئريب دير. اولوسچولوغون تمل آنلاييشي اولوس قاورامينا قاييدير. اولوسچولوق قوراملاري نين متمايز اولدوغو يئر اولوسون نئجه تانيملانماسيندان آسيلي دير. بيرسيرا دوشونورلر اولوسو ابدي بير وارليق اولاراق ده يرلنديريريلر، بيرسيرا ايسه مدرنيزمين اورونو ساييرلار بيرسيرا دا بو ايكي تعريفدن اورتاق بير تعريف چيخارتاراق يئني تعريف اورتايا قويورلار. آنجاق بوتؤولوكده اولوسچولوق قوراملاري، ايلكيچيلير، مدرنيست لر و ائتنو سمبليستلره بؤلونمكده دير.

 

ايلكيچيلر

ايلكيچيلر، اولوسچولوغو بشرين ذاتي بير اؤزه لليگي اولاراق تانيملاييب اولوسون تاريخ بويو بشر ياشاميندا وار اولماسي دوشونجه سينده ديرلر. بو باخيشا گؤره تاريخ اولوسلارين ساواشيندان باشقا بير شي دييل. ايستر اسكي چاغدا اولسون ايستر اورتاچاغدا ايسترسه ده يئني چاغدا، اولوس قاورامي اينسانلار اوچون اؤنملي اولوب اينسانلار اولوس اوغروندا جان وئرمه يه بئله حاضير اولوبلار. بو ياخلاشيم، اولوسچولوق تاريخين، بشر تاريخينين گليشيمي ايله ائش توتاراق ديل و كولتورو اولوسون تمل قاوراملاري كيمي ده يرلنديرير. بو باخيشا ياخين اولان دوروش حوجا اوغلونا گؤره:

" ميلليتچيليك ان قديم زامانلاردان گونوموزه قدر بو شكيلده بير آدي يوخ ايكن ده هئپ وار ايدي، هئپ ده وار اولاجاق دير، ياخش و يا كؤتو، پوزئتيو و يا نئگاتيو، ييرتيجي و يا مونس، ساواشجي و يا باريشجي بوتون شكيللريله. طبق دين كيمي. چونكو او اينسان اولماقيغيميزين لازم و ضروري بير سبب اولدوغو كيمي نتيجه سي دير."[1]

و يا اومود اؤزكريملي ميلليتچيليك قوراملاري؛ ائليشتيرل بير باخيشي كيتابيندا ايلكيچيلر حاقدا بئله دوشونور:

" بو تئريم ميللتلري كئچميشدن بو گونه دك سوره گلن ازلي و ابدي بير اولوشوم اولاراق گؤرن ياخلاشيمي آنلانديرماق اوچون قوللانيلماقدادير...ايلكيچيلر ايسه ائتنيك توپلولوقلارين و اولوسلارين تاريخين دوغال بيريملري و اينسان دئنه يي سي نين بوتونلشديريجي عنصرلار اولدوغونو وورغولارلار."[2]

 

مدرنيستلر:

ايكنيجي ياخلاشيم مدرنيست لرين باخيشي دير. بو باخيشا گؤره اولوسچولوق يئنيجيلليگين اورونودور و مدرنيزم اورتايا گليب گليشه رك، اولوسچولوقدا پارالئل بير سوييه ده گليشيب دير. بو ياخلاشيما گؤره مدرنيزمدن اؤنجه اولوسچولوق قاوراميندان دانيشماق اولماز، هرنه وارسا تئخنيكال دئوريمدن بري اورتايا گليب دير. بو ده يرلنديرمه ده اولوسچولوق، مدرنيزمين سيياسال آلاندا يانسيماسي دير. يعني مدرنيزم اوسسال ده يرلره اوستونلوك وئره رك ائكونوميكال بويوتدا، تئخنيكال دئوريم، كولتوره ل آلاندا، آيدينلانما و سيياسال چاپدا اولوسچولوق ايله اؤزونو گؤسترمك ده دير.

ائريك هابئزباوما گؤره:

" ميلليتچيليك مدرن بير اولقودور. ميللتلرين ايلك ايشارتلري 17 يوز ايلين سونلاريندا گؤرولموشسه ده ايدئولوژيك بيچيمده بليرلي بير ميللت و يا ائتنيك توپلولوغو سئومك اولاراق تانيملانا بيله جك ميلليتچيليكدن ايلك دفعه 18 يوز ايلده بحث ائديلميشدير."[3]

بو ياخلاشيم چرچئوه سينده اؤنملي چاليشمالاردان بيري بنديكت اندرسونون خيالي جماعت لر تئوريسي دير. بو تئوري يه گؤره:

"ميلليتچيليك؛ ليبئراليزم، فاشيزم كيمي اولقولارلا دييل ده قوهوملوق، دين كيمي اولقولارلا بير آرادا دوشونولورسه هر شي داها راحات اولور. او حالدا آنتروپولوژيك بير روحلا اولوس حاققيندا بو تانبمي اؤنه ريرم: ميللت، خيال ائديلميش بير سيياسال توپلولوقدور، اؤزونه عيني زاماندا هم هموژنليك همده سينيرليليق ايچكين اولاجاق شكيلده خيال ائديلميش جماعت دير."[4]

اومود اؤزكريملي يه گؤره:

"مدرنيست ياخلاشيم، ميلليتچيليگين 1789 فرانسه دئوريمي و اينگيليسده 1838ده ياشانان صنايع دئوريمي نين بير اورونو اولاراق اورتايا چيخيب دير. بو باخيش آچيسينا گؤره؛ ميللت و ميلليتچيليك، كاپيتاليزم، صنايعلشمه، اولوس-دؤولتلرين قورولماسي، شهرلشمه و لائيكلشمه كيمي اولايلار ايله بيرليكده و يا بو اولايلارين بير سونوجو اولاراق اورتايا چيخار."[5]

 

ائتنو-سمبليست لر:

اوچونجو ياخلاشيم ائتنو-سمبليستلرين باخيشي دير. بو باخيش ايلكيچيلر ايله مدرنيستلر آراسيندا بير اورتاق يول بولماغا چاليشب دير. بو باخشيدا آدينداندا بللي اولدوغو كيمي سيگه لر بيرينجي سؤزو دانيشماقدادير. بو ياخلاشيم ايلكچيلير ايله مدرنيست لرين يوروملاريندان يارارلاناراق اؤزه ل بير تئوري اورتايا قويوبدور. بو ياخلاشيميمن آدي آدليم سوسيولوق آنتوني.دي اسميت ايله باغلي دير. بو دوشونورون بوتون يازيلاري بير تهر ميلليتچيليك قوراملاريله ايليشگي ده دير. آنتوني دي اسميت دوشونجه سينده، تاريخسل باغلامدا ايلك ميللتلر مدرنيسمدن قاباق ائتنيكسل چكيردكلر حاليندا ايديلر. باشقا بير ايفاده ايله دئسك هر اولوسون تملينده ائتنيك بير باغ بولونماقدادير. آنتوني دي اسميت اولوس قاورامي ني بئله تانيملايير:

" تاريخي بير توپراق، اورتاق ميتلر و تاريخي بلله ك، اورتاق بير كوتله سل كامو كولتورو، توپلولوغون بوتون فردلري اوچون كئچرلي اورتاق ياساسال حاق و گؤرولر؛ توپلولوق فردلري نين اؤلكه اوزه رينه آزاد حركت ايمكانينا صاحيب اولدوقلاري و اورتاق بير ائكونومي اولوس اورونلارين تشكيل ائتمكده دير."[6]

اولوسچولوق سؤيلمينه گلديگينده آنتوني دي اسميت اولوسچولوق ايله آيري ايدئولوژي لرين آيريميني بئله يوروملايير:

"

- دونيا هر بيري اؤز بيرئييلليغي، تاريخي و سرنوشتي بير اولان ميللتلره بؤلونموشدور.

- ميللت بوتون سيياسي و توپلومسال گوجون قايناغي دير و ميللته باغلي ليق هر شي يين اوستونده دير.

- اينسانلار اؤزگور اولماق اوچون بير ميللت ايله اؤزده شمه ليديرلر.

- ميللتلرين اؤزگور و گووه نليك ايچينده بولونمالاري گره كير."[7]

گونئي آزربايجان توپلومونا ائتنو-سمبليست ياخلاشيمي ايله ياناشساق بو اولوسون تاريخ بويو وار اولدوغونا اعتراف ائتمه لي ييك. آنجاق اولوسلاشما اوچون يانليز اولوسون وارليغي يئترلي دييل. اولوسلاشما سوره جينده اولوس و اونونلا ايلگيده اولدوغو بوتون قاوراملار اؤزه لليكله ديل ايله كولتور سيياساللاشمالي دير. گونئي آزربايجان تاريخينه باخديغيميزدا يانليز ياخين دؤنمده ديلين سيياسال اورتاما گيره بيلمه سينه تانيق اولا بيله ريك. ايران ايسلامي دئوريميندن اؤنجه اؤزه لليكله 21 آذر حركاتيندا ديلين اؤنمي اؤن پلاندا توتولسايدي دا يئنه ايدئولوژيك باخيشلار آلتيندا ايدي. خلاصه صورتده دئسك؛ تاريخ بويو گونئي آزربايجان اولوسو وار ايدي آنجاق سون اون ايلليكلرده اولوسلاشمايا دوغرو يؤنه ليركن سيياسال اولوس اولماق چاباسيندا بولونوبدور. ارنست گلنرين تئوري سي ايله ياخلاشساق، گونئي آزربايجان آدلي خيال ائديلميش جمعيت اولوسچو سئچگين لر ساريندا ياراتيلماقدادير.

 

شيخ محمد خيياباني آياقلانماسي

شيخ محمد خيياباني آياقلانماسي گونئي آزربايجانين اولوسلاشما ائوريمينده اؤنملي يئر قاپساماقدادير. بو دئموكرات موللانين حركتي تكجه گونئي آزربايجان يوخ بل ايران چرچئوه سينده دئموكراسي ايستر دئوينيم لرين پارلاق اؤرنه يي دير. شيخ محمد خيياباني، آزدايستان دؤولتي قورماقلا گونئي آزربايجان ايستيقلاليت مجادله سينده بيرينجي حركتلردن اولاراق تانيملانا بيلر. دئموكراسي و آزادليق ده يرلرينه سايقي ايله ياناشان شيخ محد خيياباني تبريزي بوتون آزادليق سئورلرين كعبه سي كيمي گؤروردو. ائله بو اوزدن تبريز اؤنده اولماقلا آزادليق اوغروندا آدديم گؤتورون بو اولوسون ياراتديغي  دؤولتي آزاديستان دؤولتي اولاراق آدلانديردي. اگر شيخ يانليز ايران بوتؤولويونو دوشونوردو نده ن آيري بير دؤولت آدي ايله اورتادا اولماق ايسته ييب بو قدر مركزييتچيليگه قارشي چيخيردي؟

شيخ محمد خيياباني نين مبارزه سي مشروطيت دئوريمينه قاييدير. شيخ 27 ياشيندا اولاركن تبريز محاصره ده اولدوغو زامان ياراق چيينينده ايالتي انجمينين اويه لريندن اولوب تبريزين قورتاريلماسيندا اؤنملي اوينامي اولموشدو. محمدعلي شاه دئوريلديكدن سونرا هله 30 ياشي دولدورمايان شيخ تورك اولوسو ساريندان ميللت وكيلي اولاراق مجليسه گؤنده ريلير. مجليسده روسيه نين آدليم اولتيماتومو قارشيسيندا، شيخ بئله بير يانيتدا بولونوركن بوتون ميللت وكيللريني اؤزو ايله سس بير ائديب روس اولتيماتومو قارشيسيندا ديره نج گؤسته رير:

" بير پارا سورغولار، يانيت ايسته مير. بونلارين آچيق يانيتي اسكي دن وئريليبدير. اگر بير ميللتدن باغيمسيزليق و آزادليغين ايسته نيلمه سي سورولورسا؛ كسين بو اولوس يوخ دئيه جك. بو اوزدن ياخشي دير روسلار اؤز اولتيماتوموملاريني گئري آلماقلا بوندان آرتيق ايرانليلاري اينجيتمه سينلر."[8]

آنجاق شيخ محمد خيياباني نين اؤنملي رولو 1299 ه.ش آياقلانماسيندا ايدي. بو آياقلانمانين كؤكلري مشروطيت دئوريمينه قاييداركن ايستيبدادا قارشي اؤنملي عوصيانلاردان ايدي. شيخ محمد خيياباني مشروطيت دئوريمينين، دوغرو يولدان چاشماسيني گؤره ركن بو حركاتا اؤنده رليك ائديب، دونن بير سنگرده آزادليق اوغروندا ساواشان دوستلاري نين قانينين باتماسيني ايسته ميردي.

1290-نجي گونش ايلينده داشناك يپرم خان ميللي مجليسه يوگوره رك ميللت وكيللريني ميللي مجليسدن اخراج ائتدي. بو واقعه دن سونرا شيخ محمدخيياباني تبريزين سبزه ميدانيندا اودلو بير نطق ايراد ائده ركن آزربايجانليلاري ديره نمه يه چاغيردي. خيياباني ياخشي بيليردي روسلارين الي ايله مجليسي باغلايان محمدعلي شاهين ايشي بو دفعه ائرمني يپرمين الي و وثوق الدوله لرين امري ايله تكرارلاندي. بو واقعه دن سونرا يئنه تهرانين شوم ايستيبدادي آزربايجان توپراقلارينا كؤلگه سالماغا باشلادي. اؤزه لليكله ايالتي انجمن لرين ايشي يئني دن ياساقلاندي. بو اوزدن 1920-ينجي ايلده شيخ محمدخيياباني آزربايجان دئموكرات فيرقه سي نين ياراتدي. بو فيرقه نين اؤنملي آماجي ايسه بو ايكي مسئله سؤيله نيلميشدي:

"- خالق راحاتچيليغين تامين ائتمك

- مشروطيت قانونلارين ايجرايه قويماق"

مشروطيت قانونلاريني ايجرا ائتمك دئيه نده شيخين آماجي ياساقلانان ايالتي و ولايتي انجمن لر ياساسيني يئني دن اجرايه قويولماسي ايدي. شيخ ائله بو ياسايا داياناراق تبريزده بؤلگه سل بير دؤولت ياراتدي. خيياباني نين ياراتديغي بو دؤولتين عؤمرو آلتي آي اولماسينا رغما گونئي آزربايجان تاريخينده اؤزه لليكله يئنيجيللشمه تاريخينده درين ائتگي بوراخدي. دئديگيميز كيمي خيياباني آياقلانماسي نين اؤنملي آماجي اولوسون بيلينجينده ده ييشيكليكلر اوز وئره رك يئنيلشمه سي ايدي. بو اوزدن خيياباني اؤزو دئيير كي:

" بيرينجي ترقي وسيله سي، تجدد و تزه ليك روحو اولماقدير و بير هوشلو و اوياق ميللت دائما تجدد و تزه ليگه ساري گئتمه ليدير."[9]

نده نسه يانليز بير دئموكرات و يئنيجيل دؤولت ايله اولوسو يئنيجيلليگه ساري اوغراتماق اولار. تجدد روحو اؤزه لليكله اوچونجو دونيا اؤلكه لرينده دؤولت ساريندان اولوسا سونولماليدير آزاديستان دؤولتي ائله بو اوزدن ياراندي. شيخ محمد خيياباني نين گونئي آزربايجان چرچئوه سينده قوردوغو دؤولتين بيرينجي ايشلريندن چئشيتلي شهرلر اؤزه لليكله تبريز شهرينده "جمعيت نشر معاريفين " تاسيسي ايله اوشاقلار اوچون يئنيجيل اوخوللار آچماق ايدي.[10]

شيخين دوشونجه سيني اولوس ايچره يايان اؤنملي آراج ايسه اؤنجه تجدد گونده ليگي سونرا آزاديستان قزئته سي ايدي. بو درگي لرين اساس ايشيني ايران يئني شعرين بينؤوره سين قويان تقي رفعت عهده لنميشدي. آنجاق ان چوخ تجدد قزئته سي ايشيق اوزو گؤردو. بو قزئتين بيرينجي سايي سي هفته اوچو 16 جمادي الثاني 1335 ه.ق ده چاپدان چيخيب و گويا 1338 ه.ق ايلين ذيحجه سينه قدر دوام ائتميشدي.[11] بو قزئت شيخين اؤزگورلوك، دئموكراسي و يئنيجيلليك حاقدا آلوولو سؤزلريني قاپساييردي.

شيخ محمد خيياباني 1299-نجي گونش ايلينده گونئي آزربايجاني آلتي آي باغيمسيز ائده رك يئنيجيل قاوراملاري بو اولوس ايچره يئره للشديرمك ايسته دي. خيياباني نين قوردوغو آزاديستان دؤولتي گونئي آزربايجانين چاغداشلاشما چابالارينا سيياسال يؤن وئرن ايلكين گؤسترگه ايدي. خيياباني نين آماجي گونئي آزربايجانلي بيرئيي يئني دونيا ده يرلر ايله ائييته رك موتلولوغا قوووشدورماق ايدي. نه يازيق سؤمورگه چيليك بونا ايذين وئرمه ييب آلتي آي آزربايجانليلارين اؤزگورلويونو ياراق گوجو ايله باسديراراق شيخي شهيد ائتمك له بو اؤزگورلويه سون قويدو. شيخ محمد خيياباني نين دوشونجه سي، بو اولوسون يئنيجيلله شه رك آزادليغا قووشماسي ايدي. ائله بو يولدادا ديكتاتورلوق يانداشلاري ساريندان شهيد اولدو.

 

آزربايجان دئموكرات فيرقه سي و 21 آذر حركاتي

گونئي آزربايجانين اولوسلاشما چاباسي ايچره اؤنملي آياقلانمالاردان بيري ده 21 آذر 1324-ينجي گونش ايلينده آزربايجان دئموكرات فيرقه سي ساريندان قورولان دؤولت دير. بو دؤولتين باشيندا ايران تاريخي نين آدليم سيياستچيسي، اون بير ايل رضاخان زيندانلاريندا دوشونجه توتساقي اولان سيد جعفر پيشه وري دايانيردي. بو آياقلانمانين آچيق و تمل ايسته يي گونئي آزربايجانين مركز سؤموروسوندن قورتولاراق اؤزگو بير يؤنه تيمه يييه لنمه سي ايدي. آزربايجان دئموكرات فيرقه سي نين بير ايلليك حاكيميتي گونئي آزربايجان تاريخينده ان آچيق صورتده دؤولتچيليك تجربه سي دير. سيد جعفر پيشه وري ايرانين او گونكو سيياسال دوروموندان فايدالاناراق تبريز ميللت وكيلي سئچيلير آنجاق بو اول اؤنده رين اعتبارنامه سي يانليز آزربايجان سئوداسي اولدوغو اوزوندن تهران مجليسينده رد اولونور. سيد جعفر پيشه وري آزربايجان حاقلاريني تهراندا قوروماقدان اوساناراق اؤز آنايوردونا موراجيعت ائديب 12-شهريور 1324-ينجي گونش ايلينده بير سيرا آيري دوشونورلرله آزربايجان دئموكرات فيرقه سي نين تمل داشيني قويوب بير بيلديري واسيطه سي ايله مؤوجوديت اعلان ائتديلر. آزربايجان دئموكرات فيرقه سينده بولونان اينسانلار اؤزه لليكله فريدون ايبراهيمي تام آزربايجان محور دوشونوردولر. بو اوزدن اولوسلاشمانين تمل داشي ساييلان ديل قونوسونا سونسوز اؤنم وئريرديلر. بونون ان آچيق و كسگين تانيغي فيرقه نين 16 دي 1324 ده تصويب ائتديرديگي ياسادير. بو ياسايا گؤره:

"خالقيميزي دؤولت دستگاهينا ياخينلاشديرماق و عمومون احتياجاتين ساده بير صورتده آنلاماق و همچنين ميللي ديل و ميللي مدنيتيميزين ترقي و تكامل يوللاريني تميزله مك اوچون، آزربايجان ميللي حكومتي اؤزونون 16 دي (1324) تاريخي جلسه سينده آشاغيداكي قرارلاري قبول ائتميشدير:

- بو گوندن اعتبارا آزربايجان دا آزربايجان ديلي (توركجه) رسمي دؤولت ديلي حساب اولونور. دؤولتين قرارلاري و رسمي اعلانلار، همچنين خالق قوشونلاري حيصه لرينه وئريلن فرمانلار و قانون لايحه لري مطلقا آزربايجان ديلينده (توركجه) يازيلماليدير.

- بوتون اداره لر اؤز ايشلريني آزربايجان ديلينده (توركجه) يازماغا مجبوردورلار. بو ديلده يازيلمايان دفتر و مداريك رسمي حساب اولونماياجاقدير.

- محكمه لرده ايشلين جرياني تامامي ايله آزربايجان ديلينيده (توركجه) آپاريلمالي و بو ديلي بيلمه ينلر اوچون مترجم تعيين اولونماليدير.

- آزربايجانين بوتون اداره، مؤسسه و تجارتخانالاري نين تابلولاري مطلقا آزربايجان ديلينده (توركجه) يازيلماليدير.

- رسمي ايجلاس لار و ييغينجاقلار، سوخنرانليقلار و مذاكيره لر آزربايجان ديلينده (توركجه) اولماليدير.

- آزربايجانلي اولماييب باشقا ديل ايله دانيشان لار و عمومي دؤولتي ايداره لرده خيدمت ائدنلر آزربايجان ديلينده (توركجه) يازيب اوخوماغي و دانيشماغي اؤيرنمه ليديرلر.

- معاريف ويزارتي، ايدهره مامورلاريني آزربايجان ديلي (توركجه) ايله آشينا ائتمك مقصدي ايله آيري ديللردن ساوادي اولانلار اوچون ايداره لرين نزدينده بؤيوكلر اوچون مخصوص كيلاسلاردا حاضير اولانلارلين ايش مدتي بير ساعات آزالماليدير.

- آزربايجاندا ياشايان باشقا ميللتلر اؤز ايشلريني اؤز آنا ديللرينده آپارماغا حاقليديرلار. لاكن اونلار اؤز رسمي اعلان لاري و يازيلاريندا اؤز ميللي ديللري ايله برابر آزربايجان ديليني (توركجه) رسمي دؤولتي ديل اولاراق ايشلتمه ليديرلر.

- آزربايجان دا ياشايان خيردا ميللتلريت خصوصي ميللي مكتب لرينده كي تعليم اؤز آنا ديللريندن اولدوغو حالدا آزربايجان ديلينين (توركجه) تدريسي مجبوريدير.

- آزربايجان ميللي حكومتي، معاريف وزيري نين مكتب لرده درسلرين آزربايجان ديلينده (توركجه) اولماسي حاققينداكي قراريني تصويب و تاييد ائديب مدرسه لرين ميللي ديله كئچمه سيني بوتون معلليم و معلليمه لره بير ميللي وظيفه كيمي تاپشيرير.

آزربايجان ميللي دؤولتي نين باش وزيري – پيشه وري"[12]

12 شهريور بيلديريسيندن سونرا آزربايجان دئموكرات فيرقه سي كوتله ايچره ياييلماغا باشلادي. فيرقه نين وارليغي اولوس ساريندان ايييمسرجه سينه قارشيلاناراق مينلرجه اينسان فيرقه يه قاتيلدي. گئده رك فيرقه گونئي آزربايجاندا تك اوينام اوينايان سيياسال وارليغا چئوريلدي. بو اوزدن آيري سيياسال آخيم لار اؤزه لليكله توده پارتيياسي نين آزربايجان شعبه سي فيرقه يه قاتيلماني ان اويغون ايش حساب ائده رك رسما ايش لرين دايانديريب فيرقه يه قاتيلديلار. آرتيق آزربايجان دئموكرات فيرقه سي گونئي آزربايجاندا بيرينجي سؤزو قونوشوردو. فيرقه نين بير سيرا قوروجولاري اؤنجه لر سول ايدئولوژِ ي سي قايغيسي چكن اولسايديلارسادا بوگوندن اعتبارا تام آزربايجان ميللي منافعيني دوشونمه يه باشلاديلار. اؤنجه لر فيرقه بوتون ايراني اؤزو ايله يول بير ائتمك ايسته ييردي آنجاق اومودو آيري خالقلاردان كسيله رك تام بير باغيمسيز دؤولت قورماق آماجينا گلدي. فيرقه نين گوجو قارشيسيندا آزربايجان سيلاحلاري گوجلري فيرقه يه قاتيلديلار. فيرقه اولوسچولوق سؤيلمينه ساريلاراق گونئي آزربايجان اولوسونا مختاريت و اؤزگورلوك ايسته يينده بولوندو. فيرقه نين چابالاري سونوجوندا 21 آذر 1324-ينجي ايلينده گونئي آزربايجان دؤولتي رسميت تاپدي. بير ايل سورن بو باغيمسيز دؤولت، اولوسچولوغون بويولو گوجوندن يارارلاناراق بو اؤلكه يي بوتون يؤنلردن گليشمه يه دوغرو اوغراتدي. آناديلده اوخوللار آچيلاراق توركجه دؤولتين رسمي ديلي اولدو. اؤيرنجي لر بوتون صينيفلاردا توركجه ديلينده يازيب اوخوماغا باشلاديلار. تبريز بيلي يوردو آچيليب نئچه آيري كولتورل درنكلر قورولدو. خيياوانلار آسفالت ائديله رك شهرلرين سيماسي بوتونلوكله ده ييشيلدي. ايراندا بيرينجي دفعه اولاراق ارضي ايصلاحات گرچكلشديريله رك ايشچي لر اؤز حاقلارينا چاتديلار. قادينلارين توپلومداكي يئرلرينه داها آرتيق اؤنم وئريله رك بيرينجي كئز اولاراق دوغو دونياسيندا قادينلارا اوي قوللانماق حاققي وئريلدي. آنجاق تاسفله يئنه گونئي آزربايجانين گليشمه سين تهران حاكيميتي تحمل ائتمه يه رك چئشيتلي يؤنلردن داش آتماغا باشلادي.

اؤرنك اولاراق، ائكونوميكال گليشمه ساحه سينده فيرقه نين بو پروقراملارينا راستلاشيريق:

"- ماليات قانونلاريني نظردن كئچيرمك و ماليه اداره سي نين دخل و خرجيني تفتيش ائتديكدن سونرا، چوخ تئز بير صورتده ميللي بودجه لايحه سيني ميللي مجليسه تقديم ائتمك. عموميتله مالي سيياستين گلير و مخارج اساسيني مملكيتن ترقي و تكاملي اوزه رينده قرارلاشديرماق.

- تجارت و اقتصاد ساحه سينده ميللي حكومتيميز بيرينجي نوبه ده ميللي صنايع ميزه اهميت وئريب موجود كارخانالاري دوزگون يولونا قوياجاق ايكينجي نوبه ده يئني كارخانالار آچماقلا، مملكتين صنايعينه اولان احتياجاتيني تامين ائده جكدير. تجارت ساحه سينده دؤولتيميز آزربايجان تجارت مركزي اولا بيلمه سي اوچون تدبيرلر گؤره جك و يوللار آراياجاقدير.

- يوللارين تعمير و احداثي، پست و تلگراف و تلفن كيمي ارتباط وسايطي نين گئنيشلنديريب، معاصر حالا سالينماسي حكومتيميزن اساس وظيفه لريندن دير.

- ايشسيزليك له جدي مبارزه ائتمك اوچون جدي تدبيرلر گؤرمك، ال صنايعي، يول ايشلري، كارخنالار تاسيسي، فلاحت و تجارتين آرتماسي وسيله لريندن جيدي صورته استفاده ائتمه يي لازم گؤرور.

- خصوصي مالكيت حاققيندا آزربايجان ميللي حكومتي مملكيتن بوتون ساحه لري اوچون خصوصي مالكيتي قبول ائديب، مملكتين و خالقين اقتصادياتي نين ترقي سينه و خالقين رفاه حالينا سبب اولان هر جور خصوصي اقداماتا كؤمك ائده جك دير."[13]

بو كئز تهراندا ايله شن سيياستچيلر اؤز آرالاريندا اولان درين ايدئولوژيك آيريملارا باخماياراق گونئي آزربايجاني تاپدالاماقدا اوي بير اولدولار. دئموكراسي ني يانليز فارس ميللتينه ايسته ين بو سيياستچيلر آزربايجانين سيلاح گوجو ايله يئني دن ايشغال اولونماسين ايسته ديلر. گونئي آزربايجان بو دورومودا سيلاحلانيب اؤزوندن مدافعه ائتمه يي دانيلماز حاق بيليردي. آنجاق بوتون دونياني اؤز ديقتي آلتينا چكن گونئي آزربايجان سويوق ساواشين باشلانغيجينا قوربان گئتدي. آزربايجان دئموكرات فيرقه سي ايش اوستونده اولدوغو زامان يئني جه دونياليق ساواش بيتيب سويوق ساواش باشلانماق عرفه سينده ايدي. سيد جعفر پيشه وري نين شوروي سيياستچي لر ايله ياخشي مناسيبتلريندن قورخان آمريكا، شوروي يه جيددي بير اولتيماتومدا بولوندو. دئمك سويوق ساواش ائله گونئي آزربايجاندان باشلاندي. بو اولتيماتوم سونوجو شوروي دؤولتي پيشه وري يه ياريمچيليق دسته ييندن واز كئچه رك گونئي آزربايجان فارس شوونيزمي اؤنونده يانليز قالدي. فارس اوردوسو گونئي آزربايجاني فتح ائتمك آدي ايله يولا دوشوب 21 آذر 1324-ينجي ايلده وحشي جه سينه بير داها بو توپراقلاري فارس سؤموروسو آلتينا چكدي. فارس اوردوسو آزربايجانا گلديگينده بو اؤلكه نين اون يئددي ميندن چوخ اينسانيني قتل عام ائتدي. فيرقه نين باشچيلاري آرد آردا توتوقلاناراق اعدام ديره كلرينه تاپشيريرديلار. آزربايجانين ايگيد اوغلو فريدون ايبراهيمي نين ايگيدجه سينه اعدام صحنه سينه هئچ بير زامان اونوتولان دييل. گونئي آزربايجان يئنه قانلي چكمه لر آراجيلليغي ايله تهران يؤنه تيمي آلتينا كئچدي. سيد جعفر پيشه وري قوزئي آزربايجانا ساري يؤنلدي. آنجاق اورادا بير پلانلانميش اوتومبيل قضاسي سونوجو دونياسيني ده ييشدي.

21 آذر حركاتي گونئي آزربايجان سيياسال تاريخينده باغيمسيزليغا جان آتان ايلكين دئوينيملردن ساييلير. بو حركاتين تمل داشيني كولتورل ايستكلر اولوشدوراراق تام آنلامي ايله كوتله ايچره اولوسال روحو ديريلتمك ايسته ييردي. ان آز گونئي آزربايجانين بو دؤنمده بير ايلليك باغيمسيزليغي گونئي آزربايجان سيياسال تاريخيني دؤولتچيليك تجروبه سينه يييه لنديريدي.  دئمك اولار آزربايجانين داهي اؤولادي سيد جعفر پيشه وري اؤز سيياسي نبوغي ايله بو حركتي گرچكلشديردي. سيد جعفر پيشه وري ايرانين سيياسال دوزه نيني ياخشيجا آناليز ائده رك وطن سئورليك نامينا يولا چيخاركن بو دؤولتي ياراتدي. بير سيرا دوشمان گؤروشلو دئييشلر بو حركاتي سووئت حكومتينه باغلاماق ايسته يير. حالبوكي دونياليق گوجلرين ياراتديغي ايمكانلاردان فايدلاناراق دونياليق گوجلره سؤيكنمك هر بير سيياسال حركتين ذاتيندا وار. بير اولوسون سيياسال سئچگينلري نئجه دونياليق گوجلردن فايدالان بيلرلر؟ سوروسو بوتون دئوينيملر ايچره تارتيشيلان بير سورودور. او گونكو دورومدا ايسه سول ايدئولوژيسي سؤمورگه چيليكدن ياخا قورتارماغي تشويق ائديردي. گونئي آزربايجانا تاي بير چوخ سؤمورو آلتدا ياشايان اؤلكه سول ايدئولوژي سي نين ياراتديغي بو اؤزه ل سيياسال اتمسفردن فايدالاناراق اؤز سيياسال حاقلاريني قوروماغا چاليشديلار. دونياليق گوجلرله آل وئره كئچمك هئچ بير زامان اونلارين اته يينه دوشمك آنلامينا گلمز. 21 آذر حركاتي تام آنلامي ايله اولوسچو بير دئوينيم ايدي. بونون تانيغي سطير به سطير پيشه وري نين آزربايجان قزئته سينده يازديغي يازيلار، آزربايجان دئموكرات فيرقه سي نين مرامنامه سي، ميللي حكومتين ياپديغي ايشلر و ديل و كولتوره وئريلديگي اؤنم دير. نئجه كي پيشه وري ميللي مجليسين آچيليشيندا بو سؤزلري سؤيلمكده بولونور:

" ميللي مجليسين تشكيلي مناسيبتي ايله: […] ميللتيميز چوخ اوزون مدتدن بري اؤز ميلليتيني حيس ائدير. آشكار و غير آشكار، زمان و مكانا گؤره اؤزونون آزادليق و مختاريتي يولوندا مبارزه آپارميشدير. لاكين بونلارين هاميسي بو اوچ آي مدتينده آپاريلان مبارزه يه قطعا برابر توتولا بيلمز. ايندي آزربايجانلي آيدين بير صورتده آپاريلان سئچگي لر و اونلاردا مذاكره ائديلن مسئله لر واسيطه سي ايله حقيقي بير خالق و تام معناسي ايله مدني و حساس بير ميللت سوييه سينه يئتيشميشدير. مين ايللرله تاريخه ماليك اولان ايران دؤولتي نين آرخاسيندا بوگون اون مين نفر تاپماق اولماز. جاوان دؤولتيميز ايسه باشيني اوجالديب ايفتيخار ايله دئيه بيلر كي بو گون اونون آرخاسيندا ميليونلار كيشي و قادينلار قان تؤكوب، اؤلوب اؤلدورمه يه فخرله حاضيرديلار. بو ايش ميللتين قلبيندن چيخميشسادا، فيرقه ميزين، اونو تشكيل ائتمكده بؤيوك خيدمتي اولموشدور. […] بيز گرك اؤزوموزو ميللتيميزه و بوتون دونيا ميللتلرينه تانيديب اؤلكه ميزي ايداره ائتمه يه لايق اولدوغوموزو ثبوت ائدك. بونودا ميللي مجليسيميزدن گؤزله ييريك."[14]

21 آذر حكاتي فارس اوردوسو ساريندان قانلي جا باسديريلدي. آنجاق بو اولوسون باغيمسيزليق اوغروندا ديره نيشي تاريخين صحيفه لرينه هئچ بير زامان اونوتولان دييل. 21 آذر حركاتي ني بير جمله ده اؤزه ت لشديرسك سيد جعفر پيشه وري نين بو سؤزو ايله ايفاده ائتمك اولار:

" آزربايجان تهران ايله بير يئرده اسير هندوستان اولماقدانسا، اؤزو اوچون آزاد ايرلند اولماغي ترجيح وئرير."

 

حزب خلق مسلمان و شريعتمداري حركاتي

گونئي آزربايجانين فارس سانتراليزمينه قارشي ان اؤنملي آياقلانمالاريندان بيري حزب خلق مسلمان و آيت اله سيد كاظم شريعتمداري نين حركتي دير. آيت اله شريعتمداري دونيا شيعه لري نين مرجع تقليدي اولاراق ايران ايسلامي دئوريمينين بويا باشا چاتماسيندا اؤنملي رولو اولموشدور. بو آيدين آيت اله، قم دا اولماغينا باخماياراق آزربايجانلي اولدوغوندان دولايي، آزربايجان توركلري ايچره بؤيوك ائتگي سي وار ايدي. تبريز و آزربايجانين بير چوخ نفوسو بو آيت اله دان تقليد ائده رك شريعت يولوندا خرجله مك ايسته ديكلري پارالاري آيت اله شريعتمداري نين  بئيتينه گؤنده ريرديلر. آيت اله شريعتمداري نين ايران ايسلام دئوريمينده دانيلماز يئري وار، آنجاق اؤز اولوسونا سؤيكه نه رك سانتيراليزمه قارشي چيخيب ولايت فقيه ايلكه سيني قبول ائتمه مه ديگي اوزوندن، خميني يانداشلاري ساريندان شيددتله تحقير ائديلدي. شريعتمداري حركاتي ني يانليز باغيمسيزليق اوغروندا يارانان دئوينيم كيمي بيلمه سك ده بو دئوينيمين اؤزه ل اؤزه لليگي بؤلگه سل اولماغي ايدي. شريعتمداري آياقلانماسيندا بوتون شعارلار توركجه اولوب و آزربايجان ايرانين محوري كيمي بليرتيليردي. ايرا ايسلامي دئوريميندن اؤنجه آيت اله خميني، شريعتمداري نين سونسوز يارديميندان فايدالانماسينا باخماياراق، دئوريم تثبيت اولاندان سونرا شريعتمداري نين رئفورميست دوشونجه لرينه قارشي گلدي. بو اوزدن شريعتمداري يانداشلاري و خميني يانداشلاري آراسيندا بؤيوك بير چاتيشما باشلادي. شريعتمداري رئفورميست و اؤزگورلوك سئون بير آيت اله اولاراق ايراني پلورال بير سوييه ده يؤنه تيلمه سي طرفداري ايدي. ديگر ياندان ديكتاتورلوقلا دولو ويلايت فقيه ايلكه سيني، ايسلامدا هئچ بير كؤكو اولمايان قورام كيمي سؤيله ييردي. بو ايختيلافلار سونوجوندا، تبريز شريعتمداري يانداشلاري ساريندان فتح ائديلدي. آنجاق فارس مركزيتچي قوه لر بونا دوزه بيلمه ييب رسمي صورتده خميني نين امري ايله تبريزي بمباران ائتمك تهديدينده بولوندولار. خميني يه منسوب قوه لر بو تهديددن سونرا تبريزه ساري يؤنه ليب قانلي سوييه ده تبريزي ياتيرتماغا چاليشديلار. او گونلره شاهيد اولان بير سيرا فعاللارين دئييشينه گؤره ان قانلي چاتيشمالار، راديو-تئلويزيون بيناسي اؤنونده، منصور مئيداني، داش ماغازالار دا اوز وئره رك خميني يانداشلاري آغير ياراقلار اؤزه لليكله آر پي جي دن ده فايدالانيرديلار. آيت اله شريعتمداري بو دورومو گؤره رك آزربايجاندا بير سوي قيريم اوز وئرمه سين دئيه اؤز يانداشلاريني باريشا چاغيريد. بو چاغيريش سونوجو تبريز خميني يانداشلاري الينه دوشدو. شريعتمداري نين بير چوخ يانداشلاري و حزب خلق مسلمان اويه لري توتوقلاناراق اوزون مدت حبس لره محكوم اولدولار؛ بير چوخودا ايسه اعدام ديره كلرينه تاپشيريلديلار.

دكتر يالچين ساري كايا، شريعتمداري آياقلانماسينا، ايراندا ميلليتچيليك و بؤلگه يه يانسيمالاري كيتابيندا بئله ياخينلاشير:

" دئوريمين گرچكلشمه سينده ائتگي لي اولان مرجع تقليد دين آداملاري نين سايي سي چوخ دييلدير. حتي ساده جه اوچ ايسم وئريلديگينده بونلاريني بيري نين خميني بيري نين طالقاني بيري نين ده شريعتمداري اولدوغو گؤرولمكده دير.

شريعتمداري ايليملي بير آناياساچي اولاراق تانيملانان 1905 تبريز دوغوملو شيعه تورك دين آدامي دير. 19 ياشيندا قوما گئده رك اورادا شيخ عبدالكريم حائري يزدي نين يئني دن جانلانديرديغي قوم حوزه سينه قاتيلميشدير. خميني ايله صينيف آرخاداشي ساييلير. قومدا مجتهد اولموش و نجفه دؤنموش و بورادا داها يوكسك تحصيله دوام ائتميشدير. پيشه وري نين گيريشيمينين ده گرچكلشديگي ايللرده 15 ايل آزربايجاندا درس وئرميشدير. آيت الله بروجردي طرفيندن قوما چاغريلميش آنجاق آزربايجانلا باغلاريني قوپارماميشدير. 1962-1963 ايللرينده گرچكله شن شاه قارشيتي عصياندا اؤنملي رول اويناديغي سؤيله نير: حتي بو دؤنمده خميني نين حياتي نين قورتارديغي ادعا ائديلير. شريعتمداري نين شاه قارشيتي كوتله سل گؤستريله ري دستكله ديگيني و 1906-1907 آناياسانين كسين بيچيمده اويغولانماسيني طلب ائتديگيني آنجاق بو طلبين اونون خميني ايله فرقليليغيني اورتايا قويماقدا اولوب مجتهيدلرين گوجه اورتاق اولدوغو آناياسالي بير مونارشييه راضي گؤسترديگيني اثبات ائتديگيني بليرتير.

ايران ايسلام جمهوريتي نين قورولوش آشاماسيندا توركلر ائتگين رول اويناميشلاردير. 1978 ايلي 7 اوجاق تاريخينده قومدا ميدانا گلن و 20 مدرسه اؤيرنجي سي نين اؤلدورولمه سينه يول آچان اولايلار، دئوريم سوره جي نين ايلك كوتله سل اولايلاري نين سببي قبول ائديلير. بو اولايدان سونراكي ايكينجي اولاي تبريزده گرچكلشميش قومدا اؤلنلرين قيرخينجي گونو آنيليركن 1978 شوباتينين 18-19-وندا تبريزده ميدانا گلن آياقلانما بير آندا تبريزين كنترولونون شاهين اليندن چيخماسينا ندن اولموشدور.

تبريزده اؤنجه اونيوئرسيته ده گؤسته ريلر يوغونلاشميش سونرا اصناف، نيسان آييندا اؤيرنجيلره دستك وئرميشدير. اؤنجه كي اولايلارين قيرخينجي گونونده ياپيلان گؤستريلرده بير اؤيرنجي داها اؤلدورولونجه گؤستريلن بويوتو بيرآز داها بؤيوموشدور. اولايلار، اورميه، زنجان و همدان كيمي آزربايجان شهرلرينه ياييلميشدير. 10آراليقدا تبريزده دئوريم سوره جينده كي ان بؤيوك گؤستريلردن بيري اولان 700000 مين كيشي نين قاتيلديغي يوروش گرچكلشميشدير. آزربايجانداكي اولايلار 16 اوجاقدا شاه اؤۀكه يي ترك ائده نه قدر دوام ائتميشدير. شاهين اؤلكه يي ترك ائتمه سيندن 1 گون سونرا آزربايجان توركجه سينده اولدوز قزئته سي يايينلانمايا باشلانميشدير.قزئته ائتنيك حاقلاردان بحث ائتميش و توركجه توركجه قوللانيمين آزاد اولماسي طلبيني يازميشدير.

1979 سونراسيندا ميللي كولتور آلانيندا اؤنملي بير آدديم آتيلميشدير. بو "وارليق" درگي سيدير. قلب جراح توركولوق پروفسور دكتر جواد هيئت و حميد نطقي ائديتورلويونده يايين حياتينا باشلايان وارليق آدييلا هم توركجه يي هم ده توركلويون وارليغيني وورغولاماقدايدي. عرب اليفباسي ايله آزربايجان توركجه سي و فارسجا اولاراق ياينلانمايا باشلايان وارليقدا توركييه و سووئت آزربايجانيندان يازي و شعرلره ده يئر وئريلميشدير. وارليغي سول ائييليملي يولداش تعقيب ائتميش بونلاري داها دوزنسيز چيخان توركجه يايينلار اولاراق موللانصرالدين، دده قورقود، كوراوغلو، چنلي بئل و آزربايجان سسي ايزله ميشدير.1979 آراليق آييندا تبريز عصياني بهانه ائديله رك پارتي قاپاتيلميش شريعتمداري ائو حبسينده گؤزه تيم آلتيندا قالديقدان بير سوره سونرا وفات ائتميشدير. شريعتمداري يئني رژيمده دين آداملاري نين يؤنه تيمه قاتيلاملاريني ائلئشديرميشدير. ايران ميلليتچيليگي پئرسپئكتيويندن ياپديغي يورودا حميد احمدي، شريعتمداري نين آزربايجان توركلريندن دستك گؤرمه ديگيني ايما ائتمكده، "آذري لرين" شريعتمداري ائو حبسينده ايكن ده هرهانسي بير گؤسته ري ياپماديقلاريني ادعا ائتمكده دير.

بو كولتوره ل بويوتون ائشيگينده آزربايجاندا حركتلي بير سياسي فعاليت ده سورموشدور. خمينيستلرين ايسلام جمهوريتي پارتيسي ني قورمالارينين همن آرديندان شريعتمداري طرفدارلاري دا آزربايجاندا مسلمان خالقين جمهوريتچي پارتيسيني قورموشلاردير. مسلمان خالقين جمهوريتچي پارتيسي نهضت آزادي ايله بيرليكده بوتون ايرانداكي ان اؤنملي سيياسال مركز قونومونا گله جكدير. بو حالدا ايسلام جمهوريتي پارتيسي، جبهه ملي، توده، نهضت آزادي و حزب خلق مسلمان ائشيگينده جيددي بير سيياسي اؤرگوتلنمه اولماييب، حزب خلق مسلمان بونلارين ايچينده دوغرودان بؤلگه سلليگه و آزربايجانا وورغو ياپان تك حركتدير. 1979 شوباتيندا قورولان و حزب خلق مسلمان اولاراق آنيلاجاق پارتي چوخ شهرده تشكيلاتلانميشدير. يايين ارگاني فارسجا يايين ياپان خلق مسلمان قزئته سي در. پارتي ده تهرانين آزربايجانلي اصنافي دا ائتگي لي بيچيمده يئر آلميشدير. تئهراندا اوزمانلار مجليسي توپلانديغي زامان، حزب خلق مسلمانين آزربايجان قولو ايالتلر مجليسي نين قورولماسي فيكريني دستكله ميشدير. اؤته ياندان بو دؤنمده قورولموش اولان انجمن آزربايجان دا تهرانلا كنفدرال ايليشگي قورولماسيني طلب ائده جك قدر ايله رييه گئدير و يؤنتسل يارقيسال، ائكونوميك و حتي گووه نليك ايشلري نين دوغرودان آزربايجان الينده اولماسيني ايسته ييردي. ساده جه حزب خلق مسلمان طرفدارلاري دييل شريعتمداري ده بالذات مختاريت ايسته ديگيني بيان ائتميشدير.

بو دؤنه مين تيپيك اؤزه لليگي خميني نين اؤنملي هر قونوداكي قراريندا، قارشيسيندا شريعتمداري يي و اونون آرخاسيندا دا آزربايجانليلاري گؤردويو دؤنمدير. آناياسا مسئله سي ضدلشمه يي دوروغا چيخارميشدير. شريعتمداري نين ده ائتگي سي ايله آزربايجان توركلري نين چوخو 2 آراليق آناياسا رئفراندومونو بايكوت ائتميشلردير. آنجاق مركزين كنترلونداكي تبريز راديوسي شريعتمداري نين آناياسي نين اولوملو اويلانماسي اوچون فتوا چيخارديغي خبريني يايميشدير. بونون اوزه رينه رئفراندوم گونو تبريزده بؤيوك بير پروتئستو گؤسته ريسي ياپيلاجاقدير. بو آرادا 5 آراليقدا شريعتمداري نين ائوينه بير سالديري دوزنلندي و حزب خلق مسلمان طرفدارلاري بو اولايلا داها دا اؤفكلنديلر. بو سالديري يي رسمي يئتگيليلر افغانيستانليلارا آتمايا چاليشسادا هركس آرخاسيندا خميني يي گؤرمكده ايدي. 6 آراليقدا بير باشقا پروتئستو ياپيلدي. بو گؤستريدن سونرا گؤستريجيلر راديونون و سيويل هاواآلانينين كنترولونو اله كئچيرديلر. حتي بو دؤنمده هاوا قوتلري منسوبلاري نين دا شريعتمداري يانليسي گؤستريلره قاتيلديغي بليرتيلير. اولايلار تبريزله سينيرلي دييلدي، اردبيلده حزب خلق مسلمان طرفدارلاري تام حكومت تاسيسلريني كنترول آلتينا آلديلار. حتي جزا ائوينده كي توتوقلولار آزاد بوراخيليب يئرينه دئوريم موحافيظلاريني حبس ائتديلر. حزب خلق مسلمان مركزين وارليغينا يؤنه ليك سيلاحلي و ميللي بير آزربايجان حركتي حالينا گلميشدي. اولايلار اوزه رينه، خميني بير طرفدن شريعتمداري نين ائوينه بير اوزلاشما زيارتي گرچكلشديردي ديگر طرفدن ده اگر عصيانچيلار تبريزي بوراخمازسا بمبالاريز تهديدينده بولوندو. شريعتمداري يئني ياشانان قانلي كورد اولايلاري نين بير بنزه ري نين اولماماسي اوچون اوزلاشما يولونو ترجيح ائتدي.

شريعتمداري نين ايسته يي ايله آزربايجانداكي حزب خلق مسلمان كنترولو بير آندا سونا ارديريلدي. آنجاق حزب خلق مسلمانليلار قيسا سوره سونرا بونون بير خميني اويونو اولدوغونو آنلاييب تبريزده كي خبرلشمه كوله سينين كنترولونو تكرار اله كئچيرديلر. بير نئچه دفعه ده ييشديرن كوله 5 هفته حزب خلق مسلمانليلارين الينده قالدي. بو آرادا شريعتمداري طرفدارلاري 700 مين كيشيليك بير گؤستري داها ياپيلدي. دئوريم موحافيظلري ايله حزب خلق مسلمانليلار آراسيندا چاتيشمالار چيخدي و خميني آزربايجان ائشيگيندن بؤلگه يه بيرليكلر سوق ائتمك زوروندا قالدي، 12 اوجاق دا 11 حزب خلق مسلمان ليدئري اعدام ائديلدي. بوندان سونرا شريعتمداري سياستدن غيررسمي اولاراق سينيرلانميش و اؤله نه قدر خميني طرفيندن ائو حبسينه توتولموشدور.

ماكئي، شريعتمداري نين آزربايجانليلارين ليدئري اولاراق خميني اوچون مجاهدين خلقدن داها بؤيوك بير تهلوكه اولدوغونو، قطب زاده كيمي جزالانديرلماياجاغي اوچون خميني نين يؤنلنديرمه سي ايله راديكال دين آداملاري طرفيندن اخراج ائديلديگي يورومونو ياپار."[15]

 

قايناقلار:

[1] دورموش حوجا اوغلو ايله ميلليتچيليك اوزه رينه سؤيله شي، ملاقاتي ياپان: سينان دمير تورك، سيياسي اكسن، ايل 1، 17-23 اكسيم 2003، ص11

[2] اومود اؤزكريملي، ميلليتچيليك قوراملاري؛ ائليشتيرل بير باخيش، ايستانبول 1999، ص 76

[3] ايراندا ميلليتچيليك و بؤلگه يه يانسيمالاري، دكترا تئزي، يالچين ساري كايا، 2007، قورامسال چرچئوه بؤلومو

[4] بنديكت اندرسون، خيالي جماعتلر: ميلليتچيليگين كؤكنلري و ياييلماسي، ايستانبول، 1995، ص18-21

[5] اومود اؤزكريملي، ميلليتچيليك قوراملاري؛ ائليشتيرل بير باخيش، ايستانبول 1999

[6] آنتوني دي اسميت، ميللي كيمليك، چئويرن: تورال سينان اوغلو، ايستانبول 2006،ص31-32

[7] آنتوني دي اسميت، ميللي كيمليك، چئويرن: تورال سينان اوغلو، ايستانبول 2006،ص31-32

[8] علي آذري، قيام شيخ محمد خياباني در تبريز، ص29

[9] نويد آزربايجان، ويژه نامه نوروز، 1380

[10] جنبش آزاديستان، شيخ محمد خياباني، عبدالحسين ناهيدي آذر، ص47

[11] جنبش آزاديستان، شيخ محمد خياباني، عبدالحسين ناهيدي آذر، ص229

[12] سؤزوموز وئبلگي-www.sozomuz.blogspot.com

[13] گذشته چراغ راه آينده است، پژوهش جامي

[14] آزربايجان قزئته سي، نؤمره 74، 1945

[15] ايراندا ميلليتچيليك و بؤلگه يه يانسيمالاري، دكتر يالچين ساري كايا، دكترا تئزي، 2007، ايراندا آزربايجان تورك ميلليتچيليگين تاريخي گليشيمي بؤلومو



بؤلوم : یازار : اومود ياشام 0 باخیش