21 آذر حركاتي و دئموكراسي ايلكه لري - اومود ياشام

شنبه 8 بهمن 1390

اؤزه ت

رضاخان حاكيميته گلديگيندن بري ايراندا يارانان مركزي دؤولتچيليك، سيياسال ياپيلانما و كولتور گونئي آذربايجاني دا ائتگي لمكده دير. كئچميشدن ميراث قالان گئلنكسل كولتور دئموكراسي نين تمل ده يرلري نين گونئي آذربايجاندا يئرللشمه سيني انگلله ييب دير. رضاخانين ايش اوسته گلمه سي ايله بيرليكده پان فارسيزم هئموژئنليگينين ياراتيلماسي گونئي آذربايجانين اولوسلاشما سوره جينه گيره بيلمه مه سينه نده ن اولموشدور. بو چاليشما گونئي آذربايجان توپلومونون دئموكراتيك لشمه سوره جينده 21 آذر حركاتي نين نئجه اؤنملي اولدوغونو سؤز قونوسو توتاراق اينجه له مك آماجيندادير.

 

اؤن سؤز

گرچك دئموكراسي بيرئي لرين ياشاملاري ايله ايلگي ده اولان سيياسال و توپلومسال هؤرگوتلنمه نين يوكسك بيچيمي اولما اؤزه لليگينه صاحيب چيخماقدادير.ائوره نسل بويوتلو دئموكراتيك ده يرلري اينجه لي ديگيميز زامان هله دئموكراسي يه كئچمه ميش اولماميز گؤز اؤنونده دير. راديكال پان فارسيزم دئموكراسي نين تمل شرطي پلوراليسمي انگلله يه رك سانتراليزم ياپي سي ني بوتون قوروملارين آيريلماز پارچاسي ائديبدير. بو اساسدا يارانان منفي كولتوره ل فاكتورلار دئموكراسي نين يئره للشمه سي ني گئجيكديره ركن بوتون توپلوم بيرئي لري ده ائتگي لمكده دير. بو يازيدا 21 آذر حركاتي ايله باغلي گونئي آذربايجاندا دئموكراتيك لشمه سوره جي ايله ايلگيلي قونولاري آراشديرماغا چابا گؤسته ره جه ييك.

 

دئموكراسي قاورامي

دئموكراسي سؤزجويو دئموس و كراتوس سؤزجوكلريندن اولوشان يونانجا كؤكنلي سؤزجوك اولاراق آنلامي كوتله يؤنه تيمي دير. آبراهام لينكولنون سؤيله ديگي اساسيندا :"دئموكراسي خالقين خالق اوچون خالق طرفيندن يؤنه تيمي دير." توپلومدان توپلوما كولتورل، سيياسال، ياساسال ياپيلارين چئشيدليگي سونوجوندا دئموكراسي آلقيلانماسي بوتون توپلوملار قدر چئشيدلي دير. اريك فروم ساغليقلي توپلوم كيتابيندا دئموكراسي آنلاميني بئله آنلاتماقدادير: "بوتون اينسانلارين گله جك لريني بير يؤنه تيجي و يا كيچيك بير قروپون دييل، اؤزلري نين جيزماسي و هر كسي ايلگي لنديرن قرارلاري اورتاقلاشا آلماليدير."(1) بونونلا ياناشي اگر اولوسون قاتيليمي و سؤز حقي سوره كلي ده ييلسه دئموكراسي دن سؤز ائده بيلمه ريك. اولوسون سيياسته دويدوغو ايلگي دئموكراسي آچيسيندان اؤنملي بير گرچك ليك دير. دئموكراسي دن سؤز ائديلديگينده مدرن دئموكراسي ايله اسكي دئموكراسي نين تمل آيريمجيليغي رسمي و قبول ائديلن بير مخالفت هؤرگوتلنمه سي نين وارليغي ايله آزينليق حاقلارين قورونماسي دير.(2) بو اوزدن بير اؤلكه ده سوي، بودونچولوق و دين چئشيدليگي اولاراق اورتاق آنلاييش اولماديغي ايله بيرليكده بير اولوسون ميلليتي داها اؤنملي ساييليرسا او اؤلكه يي دئموكراسي يه سوردورمك زور اولاتجاق دير.

 

دئموكراسي نين تاريخي گليشيمي

دئموكراسي قاورامي ان آز 2500 ايلليك بير تاريخه ماليك دير. آنجاق اساس گليشيمي آيدينلانما دؤنمينده اولموشدور. دئموكراسي قاورامي ايلك كئز اسكي يونان دؤنمينده اورتايا چيخميش و آتن شهر-دؤولتينده اويقولانميشدير.

 

اسكي چاغ دا دئموكراسي

اسكي چاغدا دئموكراسي قاورامي افلاطون و آريستونون آدلاري ايله باغلي بير قاورامدير. آنجاق بونلارين اؤلوموندن سونرا دئموكراسي قاورامي حاقدا شيددتله گئريله مه اوز وئره رك توپلوم و سيياست حاياتينا دايانميشدير.

 

اورتاچاغ دا دئموكراسي

اورتا چاغ دا حكومت اوزره ان اوستون اولان قاورام تانري دؤولتي و تانري ايقتيداري يؤنه تيمي ايدي. آنجاق رنسانسا دوغرو يؤنلديگيميزده ياواش دا اولسا اوروپانين آيدينلانما چاغينا دوغرو يول آلماسيندا اؤنملي قاتقيلاري اولان توماس آريستونون دوشونجه لرينه داياناراق رنسانس حاضيرلانماسينا دا دوشونجه لري ايله اؤنجوللوك ائتميشدير.

 

يئني چاغ دا دئموكراسي

يئني چاغ دؤنمينه گلديگينده كليسانين حاكيميتده رولوندان آزالاراق بيليمسل سيياسال دوشونجه يه اولاشما آماج توتولموشدور. بو دؤورون آلت ياپيسي ائكونوميك ده ييشيم لرله باغلي دير. اؤزه لليك له فئودال دوزه ندن كاپيتاليست دوزه نه كئچيشين سيياسال آلاندا بؤيوك ائتگي سي اولموشدور. يعني بورژوا ائكونومي سي نين و بورژوا صينيفي نين گليشمه سي سونوجوندا موطلق مونارشي ي سينيرلاما حركتينه پارالئيل اولاراق مشروطيت چي پارلئمانلار سيستئمين تمل لري آتيلميش دئموكراتيك قوروملار گليشميشدير.

 

آيدينلانما دؤنه مي

آيدينلانما دؤنه مي نين بؤيوكو دوشونورلريندن بيري اولان مونتئسكيويا گؤره سيياسال قوتلر آيريمي سونوجوندا بير دؤولت ده اؤزگورلوك گووه نجه سي نين حكومت بيچيمينه باغلي دير. آنجاق فرانسه دئوريمينه بؤيوك ائتگي بوراخان بيرئي ژان ژاك روسو اولماق اوزره جمهوريت چي – دئموكراتيك دؤولت بيچيمينده اؤزگورلوك و اولوس بيرئي لري نين ائشيتليگين ساوونموشدور.

 

آيدينلانما دؤنه ميندن سونرا

چاغداش دئموكراسي آنلاييشي كئچميشين گليشمه آردي اولاراق بو گون اؤزگون ايلكه لره دايانماقدادير. بير اؤلكه نه قدر بو ايلكه لره ياخين اولورساسا دئمك دئموكراسي آيري اؤلكه لردن چوخ اورادا يئرله شيب دير.

بو ايلكه لر بونلاردان عيبارت دير:

- اؤزگورلوك: دئموكراسي نين آيريلماز پارچاسي نين باشيندا تمل حاق و اؤزگورلوك لر گلمك ده دير. آنجاق اؤزگورلوك دن آماج اينسانين هر ايسته ديگيني ياپي بيلمه سي دييل دير. باشقالاري نين اؤزگورلوك لرين قيسيتلامادان ائيتيم، چاليشما، ياشاما، خبرلشمه و دوشونجه لرين آچيقلايا بيلمه كيمي حاقلاردان يارارلانماسي دير.(3)

- ائشيتليك: ائشيتليك ده دئموكراسي نين آيريلماز پارچالاريندان دير. ائشيتليك دن آنلاييشيميز دؤولتين وطنداشلارا گؤتوردويو خيدمت لرده ائشيت داورانماسيني؛ ياسالار اويغولانيركن وطنداشلار آراسيندا مذهب، ديل، سوي، ائيتيم، سيياسي اينانج، جينسيت فرقي گؤزه تيلمه يه رك ائشيت داورانماسي دير.(4)

- تحمل: دئموكراسي "بيز" و "اونلار" آيريمينا قارشي دوراراق تحمل ائتمه يي ترويج ائده ر. تاريخ بو تحمول سوزلوك لرين اساسيندا يارانان قانلي اولايلار ايله دولودور. دئموكراسي كولتوره ل كيمليك لري خوش اوزله قارشيلاييب دير. نده نسه بير توپلومدا قروپلار آراسينداكي كولتوره ل و اولوسال فرقي ليك لر چوخ درينسه قارشي ليك لي اويوم ساغلانماميشسا توپلومون وارليغي تهديد آلتيندا دئمك دير. بو اوزدن گرچ دئموكراسي اوچون گرچك صورتده ائتنيك لر و اولوس بيرئي لر آراسي تحمل گره كير.

- چوخولجولوق: دئموكراسي اؤز اؤزونه چوخونلوغون يؤنه تيمي دئمك دير. آنجاق دئموكراسي ده چوخونلوق قدر اپوزيسييونوندا ائشيت حاقلارا صاحيب اولماغي گره كير.

- كامو اويو: اولايلار قارشيسيندا اولوسون گؤروشو اؤن پلاندا آليناراق تانيملانان كامو اويو ژان ژاك روسو ساريندان دؤولتين دؤرد تمل اوصوللاريندان بير اولاراق قبول ائديلميشدير.

- مئديا: اولوسون دوشونجه سيني اورتايا قويا بيلمه سي، اؤزگور تارتيشما اورتامي نين وارليغينا باغلي دير. سيياسال گوج لرين آلديغي، آلاجاغي قرارلار حقينده اولوس آيدينلاتيلماسي و بيلگيلنديريلمه سي مئديانين دوغرو و طرفسيزليغين قوروماسينا باغليدير.

- تمثيل ايلكه سي: باتي دوشونجه سي دئموكراسي نين تمثيل مقامينده ميللي مجليس لرين وارليغيندا گرچك لشديرير. آلن تورنيه نين سؤيله ديگي اساسيندا بو اوچ بويوت دئموكراسي آچيسيندان اولدوقجا اؤنملي دير: "تمل حاقلارا سايغي، وطنداشليق، يؤنه تيجي لرين تمثيل جيليگي."(5) بو تمثيلي دئموكراسي نين پراتيك ساحه ده گرچك لشمه سي اوچون ان آزي اؤلكه ده ايكي پارتي نين وارليغي گره كير.

- حقوق دؤولتي: حقوق دؤولتي، حاكيميتين حقوقا باغليليغي آنلاميندا اولاراق ملك ايله پليس دؤولتي آشامالاري نين سونوجوندا اورتايا چيخان بير قاورامدير. شرف گؤزو بويوكون "يؤنه تيم حقوقو" كيتابيندا يازديغي كيمي: "حقوق دؤولتي آنلاييشيندان اؤنجه اينسانلارين عائله، قبيله اولاراق هؤرگوتلنديكلري و سونوجدادا حاقلارين، اؤزگورلوك لرين گوونه جه سي اولسون دئيه دؤولت قورومونو اولوشدوردوقلاري ساوونماقدادير."(6) حقوق دؤولتي نين وارليغي حاكيميتين سينيرلانيديريلماسيندا آنلام تاپير.

 

گونئي آذربايجاندا چاغداشلاشما

گونئي آذربايجاندا چاغداشلاشما چابالاري نين تاريخي سئيري ان آز عباس ميرزا دؤورانينا دايانير. 18-ينجي يوز ايلين اول لرينده باتي نين بيليم و توپلومسال ياشام ساحه لرينده اوستونلويو اؤزونو آيدينجا گؤسترمه يه باشلاميشدير. باتي دونياسي نين گوجلنمه سي ايله ياناشي دوغو دونياسي گئري يه آدديم آتماغا باشلاميشدير. اسكي لرده كولتورون اوجاغي ساييلان دوغو دونياسي آرتيق باتي دونياسي قارشيسيندا آدديم آدديم گئري يه آدديملاييردي. گونئي آذربايجان تاريخينده گرچك آنلامدا رئفورملار قاجاريه دؤوراني و عباس ميرزا دؤنه مينده و ايلك كئز ارتش ده باشلاميشدير. آنجاق تاسفله چئشيدلي نده ن لر اوزوندن بو رئفورملارين آردي عباس ميرزانين اؤلوموندن سونرا كسيلميش و 19-نجو يوز ايله حواله ائديلميشدير. 19-نجو يوز ايل بويونجا رئفورم حركتلري چئشيدلي آلانلاردا سرعت قازاناراق داوام ائتديريلميشدي. اؤزه لليك له مشروطيت دؤنه مي، شيخ محمد خياباني قيامي و سيد جعفر پيشه وري نين ياراتديغي ميللي حكومتده عينيت تاپميشدير. بوتون بو چابالارا رغما گونئي آذربايجان توپلومونون گرچك آنلامدا ايره لي له مه سينه انگل اولان بوتون فاكت لار اوستونلوك قازاناراق بو توپلومون گئري له مه سينه انگل اولونماميشدير.

 

اولوس ياراتما

باتي اروپادا فئودال توپلومون چؤزولمه سوره جي ايله ياناشي گليشن اولوس قاورامي 16-ينجي يوز ايلين سونونا دوغرو تاماملانميش؛ اولوسال دويغونون، اولوسال ايدئولوژي يه دؤنوشمه سي يعني ميلليت چيليك قاورامي نين گليشمه سي اوچون ايسه ايكي قرن بكله مك گره كيرميش.(7) ميلليت چيليك فيكيرلري چوخ اولوسلو اؤلكه لرين داغيلماسينا و دونيا خريطه سينه يئني دؤولت لرين يئر آلماسينا سبب اولموشدور.

گونئي آذربايجانين اولوسلاشما سوره جي سئيرينده اورتايا آتيلان دوشونجه تارتيشمالاري 12 شهريور، فيرقه نين موجوديت اعلانيندان اؤنجه يه دايانير آنجاق گرچك آنلامدا اولوسلاشما چابالاري نين عينيتي 21 آذر حركاتيندا گؤرونور. بو دوشونجه تارتيشمالاري نين اورتاق آماجي رضاخاندان بري يارانان فارس شؤونيزمي ني ديزه چؤكدوره رك گونئي آذربايجان توپلومونون اولوسلاشاراق دونيا دؤولتلري آراسيندا سايغي ده ير بير يئر قازانماسي ايدي. ميللي مجليسين قورولوشوندان سونرا توپلومون گئلنكچي اوصول و عادتلري يئرينه چاغداش، راسيونال دوشونجه لري يئرلشديره رك گونئي آذربايجان توپلومونو گونون نيازلارينا گؤره يئني لشديره جك چابالار سرعت قازانميشدي. توپلومو ده ييشديرمه چابالاري نين آرخاسيندا ياتان گرچه يه ياخيلديغيندا اولوس ياراتما دوشونجه سي نين اؤن پلاندا اولدوغو گؤرولمك ده دير. بونون ان آيدين تانيغي فيرقه و سيد جعفر پيشه وري نين ديل اوزه رينده دورماقلاري ايدي. ان آچيق و كسگين تانيق ميللي حكومتين 16 دي 1324ده تصويب ائتديرديگي ياسادير؛ بو ياسا ديليميز حاققيندا بئله سؤيلنمكده دير:

"خالقيميزي دؤولت دستگاهينا ياخينلاشديرماق و عمومون احتياجاتين ساده بير صورتده آنلاماق و همچنين ميللي ديل و ميللي مدنيتيميزين ترقي و تكامل يوللاريني تميزله مك اوچون، آذربايجان ميللي حكومتي اؤزونون 16 دي (1324) تاريخي جلسه سينده آشاغيداكي قرارلاري قبول ائتميشدير:

- بو گوندن اعتبارا آذربايجان دا آذربايجان ديلي (توركجه) رسمي دؤولت ديلي حساب اولونور. دؤولتين قرارلاري و رسمي اعلانلار، همچنين خالق قوشونلاري حيصه لرينه وئريلن فرمانلار و قانون لايحه لري مطلقا آذربايجان ديلينده (توركجه) يازيلماليدير.

- بوتون اداره لر اؤز ايشلريني آذربايجان ديلينده (توركجه) يازماغا مجبوردورلار. بو ديلده يازيلمايان دفتر و مداريك رسمي حساب اولونماياجاقدير.

- محكمه لرده ايشلين جرياني تامامي ايله آذربايجان ديلينيده (توركجه) آپاريلمالي و بو ديلي بيلمه ينلر اوچون مترجم تعيين اولونماليدير.

- آذربايجانين بوتون اداره، مؤسسه و تجارتخانالاري نين تابلولاري مطلقا آذربايجان ديلينده (توركجه) يازيلماليدير.

- رسمي ايجلاس لار و ييغينجاقلار، سوخنرانليقلار و مذاكيره لر آذربايجان ديلينده (توركجه) اولماليدير.

- آذربايجانلي اولماييب باشقا ديل ايله دانيشان لار و عمومي دؤولتي ايداره لرده خيدمت ائدنلر آذربايجان ديلينده (توركجه) يازيب اوخوماغي و دانيشماغي اؤيرنمه ليديرلر.

- معاريف ويزارتي، ايدهره مامورلاريني آذربايجان ديلي (توركجه) ايله آشينا ائتمك مقصدي ايله آيري ديللردن ساوادي اولانلار اوچون ايداره لرين نزدينده بؤيوكلر اوچون مخصوص كيلاسلاردا حاضير اولانلارلين ايش مدتي بير ساعات آزالماليدير.

- آذربايجاندا ياشايان باشقا ميللتلر اؤز ايشلريني اؤز آنا ديللرينده آپارماغا حاقليديرلار. لاكن اونلار اؤز رسمي اعلان لاري و يازيلاريندا اؤز ميللي ديللري ايله برابر آذربايجان ديليني (توركجه) رسمي دؤولتي ديل اولاراق ايشلتمه ليديرلر.

- آذربايجان دا ياشايان خيردا ميللتلريت خصوصي ميللي مكتب لرينده كي تعليم اؤز آنا ديللريندن اولدوغو حالدا آذربايجان ديلينين (توركجه) تدريسي مجبوريدير.

- آذربايجان ميللي حكومتي، معاريف وزيري نين مكتب لرده درسلرين آذربايجان ديلينده (توركجه) اولماسي حاققينداكي قراريني تصويب و تاييد ائديب مدرسه لرين ميللي ديله كئچمه سيني بوتون معلليم و معلليمه لره بير ميللي وظيفه كيمي تاپشيرير.

 

آذربايجان ميللي دؤولتي نين باش وزيري – پيشه وري"(8)

ديل اولوس ياراتما سوره جينده اينسانلا برابر ياشايان، اونون بوتون سوسيال و پيسخولوژيك حاياتيندان آيريلمايان جانلي بير وارليق اولماسي ايله ياناشي فرقي ليك لري بليرله ين و فرقي ليك لره دايانان شي لري قاپسار.(9)

آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين گوجه يييه لنديگي زامان ياراتماق ايسته لينن اولوس توپلومونا تمل اولماق اوزره ديل و تاريخ آلانلاريندا اولوسلاشما حركتي باشلانميشدير. بونون ان آچيق تانيغي ائيتيمين توركجه اولوب تاريخ كيتابلاري نين يئني دن يازيلماسي ايدي. سيد جعفر پيشه وري و آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين توركجه ني رسمي ديل اعلان ائتمك ده آماجلاري تورك آذربايجان ديليني علمي اولاراق اينجه له مك، ديلي ايشله مك، چاغداش مدنيتين بوتون مفهوم لاريني آنلاتا بيله جك بير زنگين ليگه اوغراتماق ايدي. آذربايجان دئموكرات فيرقه سي ديل مسئله سين تمل حاق گؤره رك تمل توتوب ديل اوزره دايانماسي بو اولوسچولوق حركتي نين ميللي كولتور اولوشوموندا ديله وئريديگي اؤنمي يئتيرمكده دير. آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين بوتون وارليغي گرك ديل گركسه تاريخ بيلينجي اولوشدوراراق بير اولوس ياراداراق آنا ديل و تاريخ آرديجيلليغي ايله اولوسال كيمليك قازانديرماق اولموشدور.

 

قادينين رولو

ايسلام دونياسيندا ايلك كئز اولاراق قادينلارا اوي قوللانماق حاقي قائل اولان آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين قادينا وار اولان دئموكرات باخيشي كيمسه يه اؤرتولو دييل. دئموكراسي اينانجي قادين ايله ارككين ائشيتليگينه دايانماقدادير. بو ائشيتليك اويقارليقلارين ياراتيلماسينا و گليشديريلمه سينده ائتگي لي اولموشدور. دئموكراسي كولتورونون توپلوما يانسيماسي اوچون بيرئي لرين دئموكراسي كولتورونه صاحيب اولماسي گركمك ده دير. بو كولتورون يارانيشيندا قادين حاقلارينا اينام و پراتيك آدديم گؤتورمه نين اؤزه ل يئري واردير.

 

21 آذر حركاتي و ميللي دئموكرات آيدينلار

21 آذر حركاتيندا چابا گؤسترن آيدينلار ايله سئچگين لره باخديغيميزدا توركجه ده بيلگيلي، كولتورلو، ايره لي گؤروشلو و ائتيم لي اينسانلارين اولدوغوندا راستلاشيريق. بو آيدينلارين آيدينليغين گرچك گؤره وين يئرينه يئتيره رك توپلوم اولايلارينين قارشيندا اويانيق ويجدان اولوب يارانان فرصت لردن يارارلاناراق اؤز اولوس لاري نين دئموكراسي يه ساري اوغراماسيندا بؤيوك آدديملار گؤتورموشلر. 21 آذر حركاتي آيدين لاري اؤزگور دوشونجه يه صاحيب ايديلر. بو آيدينلارين ياشام و يازيلارينا باخديغيميزدا هئچ بير زامان اولوسا اوستدن باخان، اولوسو ياديرقايان، خالقين كولتورونه اؤزگه اولان بيرئي لره راستلاشماياجاييق. بو خصوصدا سيد جعفر پيشه وري نين بو آدليم جمله سي ان اچيق تانيق دير: "بيزيم حكومت دئموكراتيك حكومت دير. بوتون طبقه لرين حكومتي دير."(10) بو اوزدن 21 آذر حركاتي نين آيدينلاري نين نئجه دئموكراسي ايلكه لري ايله ايلگي ده اولمالانير بئله آنلاتا بيله ريك كي؛ دئموكراسي كولتورونه قارشي اولان آيدينلارين كولتورو، اؤزلرين هر زامان بوتون قونولاردا اوزمان بيلن بيرئي لردن عبارت دير و بو بيرئي لرين اولوسا تپه دن باخماقلاري دئموكراسي گليشيمينه بؤيوك انگل دير. حالبوكي 21 آذر حركاتي آيدينلاري اولوس ايچيندن، اولوس دردين بيلن ائيتيم لي بيرئي لردن اولوشماق دا ايدي.

 

كولتوره ل چئشيدليليگه سايغي

آذربايجان ميللي حكومتين برنامه سينده اوخويوروق كي: "آذربايجان ميللي حكومتي آذربايجانليلارلا بيرليكده آذربايجاندا ياشايان بوتون هموطنلري خصوصي ايله كوردلر و باشقالاريني حقوق و قانون مقابيلينده مساوي حساب ائدير." گرچك دن يئر اوزونده هئچ بير اؤلكه يوخدور كي او اؤلكه نين اوزه رينه ياشايانلاين بوتونو بير سويدان اولاراق بير ديلده دانيشسينلار. دئموكراسي آچيسيندان چئشيدلي ليك لر اولاجاق دير ان اؤنملي مسئله اولان چئشيدلي ليك لردن دوغان حق لري آيريلاريندان اوستون توتماماق دير.

 

ائكونوميكال گليشمه

آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين ان اؤنم بسله ديگي قونولاردان بيري ائكونومي و ائكونوميكال گليشمه ايدي. بو قونويا يئترينجه ده ير وئرن آذربايجان ميللي حكومتي بير ايل مدتينده اله آلديغي گوج واسيطه سي ايله گونئي آذربايجاني ائله بير گليشمه يه ساري يؤنلتدي كي بوتون آراشديريجي لارين اذعانينا گؤره گونئي آذربايجان تاريخينده بدل سيز ايدي. آز گليشميشليگين بليرتي و اؤزلليكلريني قيساجا بئله ايفاده ائتمك اولار: "بير اؤلكه ساوادسيز اولانلارين چوخونلوقدا اولماسي، قادينين كيشي دن آشاغي توتولماسي، ساغليقلي قورومادا يئترسيزليك، ميللي و ايقتيصادي بوتونلويون ضعيف ليگي، ياپيسال ايشسيزليق، اورتالاما اولوسال گليرين دوشوكلويو، سينيرلي بير صنايعلشمه، تاريمدا اوغراشانلارين چوخلوغو و ايقتيصادي باخيمدان اؤزه لليكله كاپيتاليست اؤلكه لره باغيمليليق."(11) آز گليشمه دن وئرديگيميز بو تانيم اؤز اؤزونه نئجه دئموكراسي ايلكه لري ايله ائكونوميكال گليشمه نين ايلگي لنديگيني گؤسترمك ده دير.

يوخاري سطيرلرده آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين قادين، اولوسال كيمليك لر و ساوادسيزليقلا مبارزه حاقدا باخيشين آناليز ائتديك بو بؤلومده ايسه ائكونوميكال پروبلئم لرله نئجه قارشيلاشديغيني گؤسترمه يه چابا گؤسته ره جه ييك. بير اؤلكه ده دئموكراسي نين يئره للشميش اولماسي ائكونومي آچيسيندان نه قدر اؤنملي ايسه؛ ائكونوميكال گليشمه ده اؤلكه نين دئموكراتيك لشمه سينده اؤنملي بير يئره صاحيبدير. آذربايجان ميللي حكومتي نين برنامه سينده ائكونومي حاقدا بئله بير سؤيلنتي لره راستلاشيريق:

"- ماليات قانونلاريني نظردن كئچيرمك و ماليه اداره سي نين دخل و خرجيني تفتيش ائتديكدن سونرا، چوخ تئز بير صورتده ميللي بودجه لايحه سيني ميللي مجليسه تقديم ائتمك. عموميتله مالي سيياستين گلير و مخارج اساسيني مملكيتن ترقي و تكاملي اوزه رينده قرارلاشديرماق.

- تجارت و اقتصاد ساحه سينده ميللي حكومتيميز بيرينجي نوبه ده ميللي صنايع ميزه اهميت وئريب موجود كارخانالاري دوزگون يولونا قوياجاق ايكينجي نوبه ده يئني كارخانالار آچماقلا، مملكتين صنايعينه اولان احتياجاتيني تامين ائده جكدير. تجارت ساحه سينده دؤولتيميز آذربايجان تجارت مركزي اولا بيلمه سي اوچون تدبيرلر گؤره جك و يوللار آراياجاقدير.

- يوللارين تعمير و احداثي، پست و تلگراف و تلفن كيمي ارتباط وسايطي نين گئنيشلنديريب، معاصر حالا سالينماسي حكومتيميزن اساس وظيفه لريندن دير.

- ايشسيزليك له جدي مبارزه ائتمك اوچون جدي تدبيرلر گؤرمك، ال صنايعي، يول ايشلري، كارخنالار تاسيسي، فلاحت و تجارتين آرتماسي وسيله لريندن جيدي صورته استفاده ائتمه يي لازم گؤرور.

- خصوصي مالكيت حاققيندا آذربايجان ميللي حكومتي مملكيتن بوتون ساحه لري اوچون خصوصي مالكيتي قبول ائديب، مملكتين و خالقين اقتصادياتي نين ترقي سينه و خالقين رفاه حالينا سبب اولان هر جور خصوصي اقداماتا كؤمك ائده جك دير."(12)

دئموكراسي نين ائكونوميك بويوتو سيياسال گوجون ائكونوميك آلاندا آلديقلاري توتوملار دئموكراسي نين ائكونوميك و سيياسال قوروم و قوراللاري ايله اويوملولوق درجه سيني گؤسته رير. ائكونوميك اولايلارين سونوجلاري نئجه كي توپلوم ياشامي اوزه رينده اؤنملي ائتگي لره صاحيب سه او اؤلكه ده اويغولانان سيياست ده ائكونومي يي بليرله مه عيني اؤنمه صاحيبدير.

 

قاتيليمجيليق

دئموكراسي نين تمل لريندن بيري و بلكه ده ان اؤنملي سي قاتيليمجيليق دير. يئره ل يؤنه تيم لره، دئموكراتيك قاتيلما ان اويغون يؤنه تيم لر گؤزو ايله باخيلماسي دا بو اوزدن دير. آنجاق قاتيليم سئچيم له سينيرلانديريلمالي دير. بو خصوصدا 12-شهريور بياننامه سي نين 9-نجي اصلينده اوخويوروق كي:

"- انتخابات قانونوندا آذربايجانين حقينده بؤيوك ظلم ائديلميشدير. دقيق اطلاعاتا گؤره بو اؤلكه ده دؤرد ميليون دان يوخاري آذربايجانلي ياشاماقدادير. بو غيرعادلانه قانون موجبينجه آذربايجانا مجلس شوراي ملي ده 20 وكيل يئري وئريلميشدير. بو قطعيا متناسب بير بؤلگو دييل دير. آذربايجان دئموكرات فيرقه سي سعي ائده جك آذربايجان نوفوسونا نيسبت وكيل انتخاب ائتمه حقي اولسون. بوتقريبا مجلس نماينده لري نين اوچده بيريني تشكيل ائده بيلر. آذربايجان دئموكرات فيرقه سي مجلس انتخاباتي نين مطلقا آزاد اولماسي طرفداريدير. او دولت ايشچي لري نين داخلي و خارجي همچنين پوللولارين قورخوتماق و آلداتماق يولو ايله اينتيخابات ايشينه قاريشمالارينا جدا مخالفت ائده جك دير. انتخابات گرك تمام ايراندا آن واحدده باشلانيب، چوخ سريع بير صورتده قورتارسين."

ايران و اؤزه لليك له گونئي آذربايجاندا قرار آلما سوره جينده سيويل توپلومون سوره كلي قيراغا قويولماسي و بيرئيين سيياسال قاتيليمينين اؤنونو آلينماسي قاتيليمين اؤنونده كي ان اؤنملي انگل لردن بيريدير.

 

اولوسچولوق

تمل ده اولوسلاشما سوره جي نين بير اورونو اولاراق اورتايا چيخان اولوسچولوق فرانسه دئوريمي ايله دوغولدوغو ايره لي سورولمكده دير. اولوسچولوغون ايلك اؤرنه يي نين باتي اروپا گؤرولمه سي نين نده ني بو اؤلكه لرده اولوسچولوغون اوزون فقط ساغلام بير ايچ ديناميك سونوجو اولوشموش اولماسي دير.(13)

1789 ايلينده فرانسه ده ياشانان دئوريمين آلوولانديرديغي اولوسچولوق دوشونجه سي، فرانسه ايله سينيرلي قالماميش، سونرالار دونيانين چئشيدلي اؤلكه لريني ائتگي له ميشدير. بو ائتگي له شيم سونوجوندا اولوس لار آراسي ايليشگي لرده ميلليت تمل بيريم اولاراق اله آلينمايا باشلانميش و اولوسچولوق بير رئاليته و بيريم اولاراق قبول ائديلينجه اولوس لارين اؤزگورلويو، باغيمسيزليغي و ائشيتليگي اولوسال دؤولت آنلاييشي اورتايا چيخميشدير.(14)

آدليم آراشديريجي نودييا اولوسچولوق دوشونجه سي نين دئموكراسي دوشونجه سي اولمادان وار اولماسي نين ايمكانسيز اولدوغونو و دئموكراسي نين اولوسچولوق اولمادان هئچ بير زامان وار اولماياجاغيني سؤيلمكده و آرالاريندا ايليشگي بئله ايفاده ائتمكده دير: "بو ايكيسي، عادتا آنلاشيلماسي گوج ائوليليكده اولدوغو اوزه ره، بيربيرلريندن آيري ياپمايان فقط هاردايسا آرالاريندا سوره كلي بير گريليم اولان بير جفت كيمي بيربيرلرينه باغلانميشلاردير."(15) آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين گرچك وار اولما نده نينه باخديغيميزدا ايلك اؤنجه بو ترپه نيشين ميللي – دئموكرات اولدوغو گؤزه چارپير. فيرقه باشچي لاري دائما يازي و دانيشيقلاريندا دئموكراسي ايلكه لريندن آيري اولمايان اولوسچولوق آنلاييشينا اؤنم وئريب لر. اؤرنك اولاراق سيدجعفرپيشه وري نئچه يئرده بئله ايفاده ائدير كي:

" – آذربايجان خالقي اؤزونون قدرتيني ميللي بيرليك و ميللي آزادليقدا تاپميشدي."

" - بيزيم اوچون آيري بير يول يوخ ايدي. تهرانسيز اوز توتدوغوموز ايشي آخيرا يئتيرمه لي، اؤز ميللي آزادليغيميزي تامين ائتمه لي ايديك."

" – باشلاديغيميز بؤيوك حركاتين ميللي رنگ و ميللي خاصيتيني ده ييشديرمك ايسته نيلر، خالقيميزين سيلاحيني اليندن آلماغا چاليشيرلار."

اولوس اولما دوشونجه سي نين تملينده اينسانليغا اويه اولما و اينسانليغين بير ميللتلر عائله سي شكلينده اؤرونتولنديگي دوشونجه سي ياتماقدادير. اولوسچولوغون تملينده وار اولان ميلليتيني، ديليني، وطنيني سئومه و باغليليق دويغوسونون سويچولوق قاوراميندان آيري ده يرلنديريلمه سي گركمكده دير.

آذربايجان ميللي حكومتين قورولماسيندان سونرا، ميلليتچيليك ايدئولوژي سي سايه سينده هم حكومتين ياپيسي و تمل ايلكه لري شكيللنديريلميش؛ هم ده اولوسال دؤولت ياپيسي آراجيلليغي ايله توپلومو هوموژئن حاله گتيرمه چابالاري ايدئاليزه ائديلميشدير. بو خصوصدا 12- شهريور بياننامه سي نين بيرينجي بندينده اوخويوروق كي:

" – ايرانين ايستيقلال و تماميتيني ساخلاماقلا برابر آذربايجان خالقينا داخلي آزادليق و مدني مختاريت وئريلمه ليديركي، ائده بيلسين اؤزونون فرهنگي يولوندا و آذربايجانين آبادلاشماسي و ترقي سي اوچون عموم مملكتين عادلانه قانونلاريني گؤزله مكله برابر اؤز سرنوشتيني تعيين ائتسين."

 

سونوج

دئموكراسي گونوموزده كلاسيك يؤنه تيم آنلاييشينين اؤته سينده يئني آنلاملار قازانميشدير و دئموكراسي بير ياشام بيچيمي اولاراق آلقيلانما سوره جينه گيرميشدير. 1324- ينجي اولوسچو آذربايجان آيدينلاري ساريندان آذربايجان دئموكرات فيرقه سي باشچيليغي ايله يارانان حركات و حكومته باخديغيميزدا بو گون بئله دئموكراسي آدينا تانيملانان قونولارين وارليغين گؤرمك ده ييك. دئموكراسي بير سيستئم اولاراق تانيملاساق دا بو سيستئمين گرچك ليگينه ياخين آنلاييش آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين ياراتديغي تاريخده ده گؤرمك اولار. دئموكراتيك توپلوم ياپيسي نين وارليغي اوچون گره كلي اولان تاريخسل تجربه يه اولاشيلديغيندا آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين گونئي آذربايجان سيياسال تاريخينده اؤنملي رولو واردير. آذربايجان دئموكرات فيرقه سي نين وارليغيندا توپلومو ده ييشديرمه، چاغداشلاشديرما چابالاري اولوس ساريندان خوش اوزله قارشيلانميشدي آنجاق تاسفله بو اولوسچو حركات دونيا سيياسال دوزه نينه حاكيم اولان اؤزه ل دوروم سونوجوندا فارس سويچو توتاليتر رژيم ساريندان سيلاح گوجو ايله ياتيريلميش و بو اؤلكه نين گرچك آنلامدا دئموكراتيزه ائديلمه سينه انگل اولموشدور. بو اوزدن بو گون آيدينلاريميزا آغير و اؤنملي گؤرولر دوشمكده دير. بو آيدينلارين چابالاري سونوجوندا بير توپلومون ميللي كيمليگي، ديل، تاريخ و كولتور كيمي اورتاق ده يرلري ايله ياناشي ائكونوميك و سوسيال ياپيدا شكيللنمه لي دير.

 

قايناقلار:

(1) فروم، اريك، ساغليقلي توپلوم، چئويرن: سلمان يورد انور 3 باسيم، استامبول 1986،ص171

(2) ييلماز، آتيكين، مدرن دئموكراسي و سورونلاري، يئني توركييه يايينلاري، آنكارا 2000

(3) تانيللي، سرور، دؤولت و دئموكراسي، چاغداش يايينلاري، 8 باسكي، استامبول 1996

(4) سايباشيلي، كمالي، سيياست بيليمدنه تمل ياخلاشيم لار، دوروك يايينجيليك، 1 باسيم، آنكارا 1999

(5)Tourine, Alain, What is the democracy?

(6) گؤزوبويوك، شرف، يؤنه تيم حقوقو، تورهان كيتاب ائوي، 12 باسيم، آنكارا 1998، ص20

(7) دايره المعارف ناسيوناليسم، ج اول، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران 1383ه.ش

(8) قيزيل صحيفه لر، تبريز علمييه مطبعه سي، سؤزوموز وئبلاگي

(9) دوغان آي، شنول، ديلين منطيقي و ميللي كولتور، 2023 درگي سي، سايي 3، «كارا 2001، ص8

(10) گذشته چراغ راه آينده است، پژوهش جامي

(11) تانيللي سرور، اويقارليق تاريخي، ص281

(12) آذربايجان ميللي حكومتي نين برنامه سي، سؤزوموز وئبلاگي

(13) تورك دوغان، اورهان، ميللي كيمليگين يوكسه ليشي نه اوچون ميللتلشمه

(14) كودامان، بايرام، ميلليتچيليگين تاريخي سئيري، تورك يورد درگيسي، مارت-ماييس 1999

(15) نودييا، جييا، ميلليتچيليك د دئموكراسي، سيياسال و سوسيال تئوري، چئويرن: ارآلپ، يالچين – آتيلا، يايلا، سيياسال كيتاب ائوي، ايكينجي باسكي، آنكارا 1999

 



بؤلوم : یازار : اومود ياشام 0 باخیش